OBSZARY MORSKIE – w podstawowym podziale określonym przez terytorialistycznie uporządkowane normy międzynarodowego prawa morza wyróżniane są wody terytorialne oraz wody międzynarodowe. Zasięg i granice obszarów morskich zostały zdefiniowane przede wszystkim w Konwencji o prawie morza ONZ z 1982 r. Wody terytorialne (ang. territorial waters) obejmują wody wewnętrzne, wody archipelagowe i morza terytorialne. W grupie wód międzynarodowych (ang. international waters) wyróżniane są dwa rodzaje: wody i obszary międzynarodowe ze szczególnymi prawami państwa nadbrzeżnego (strefa przyległa, wyłączna strefa ekonomiczna, szelf kontynentalny, strefa rybołówstwa) oraz wody i obszary międzynarodowe bez szczególnych praw państwa nadbrzeżnego, które są traktowane jako res communis, chodzi o morze pełne poza granicami wyłącznych stref ekonomicznych i o Obszar – dno mórz i oceanów oraz ich podziemie. Wody terytorialne od wód międzynarodowych są oddzielone płaszczyzną → granicy państwowej, która rozdziela przestrzeń powietrzną, wody oraz dno morskie wraz z podziemiem.
Dla łącznego określenia obszarów morskich podlegających suwerenności państwa nadbrzeżnego stosuje się termin „wody terytorialne”, za czym przemawia istniejąca praktyka w języku angielskim, która rozróżnia w ten sam sposób territorial sea (morze terytorialne) i territorial waters (wody terytorialne).
Wody międzynarodowe są otwarte dla wszystkich państw, zarówno nadbrzeżnych, jak i śródlądowych. Na tych wodach państwa korzystają z następujących rodzajów wolności: żeglugi; przelotu (międzynarodowa przestrzeń powietrzna); układania podmorskich kabli i rurociągów, z uwzględnieniem praw państwa nadbrzeżnego do szelfu kontynentalnego; budowania sztucznych wysp oraz innych instalacji dozwolonych przez prawo międzynarodowe, z uwzględnieniem praw państwa nadbrzeżnego do szelfu kontynentalnego; łowienia, z uwzględnieniem praw państwa nadbrzeżnego do zachowania i gospodarowania żywymi zasobami; badań naukowych, z uwzględnieniem praw państwa nadbrzeżnego do szelfu kontynentalnego i przepisów dotyczących morskich badań naukowych; wolność operacyjna (na podstawie prawa zwyczajowego), która obejmuje prowadzenie przez różnorodne siły morskie i powietrzne ćwiczeń oraz manewrów, zespołowe manewrowanie i kotwiczenie, zbieranie informacji wywiadowczych i rozpoznanie, zaopatrywanie, niebojowe użycie uzbrojenia, umieszczanie instalacji wojskowych w morzu i na jego dnie, pomiary hydrograficzne i inne pokojowe działania militarne.
Wody terytorialne znajdują się w granicach państwa i podlegają suwerenności państwa nadbrzeżnego. Na tych wodach państwa trzecie mają prawa do uprawiania żeglugi morskiej na statkach, w tym okrętach (wojennych), noszących ich banderę według norm określonych przez: prawo nieszkodliwego przepływu (żegluga morska na morzu terytorialnym, wodach archipelagowych, wyjątkowo na wodach wewnętrznych), prawo przejścia tranzytowego w cieśninach używanych do żeglugi międzynarodowej (obejmuje wyjątkowo przelot, prawo do przejścia okrętu podwodnego w położeniu podwodnym i nie może być zawieszone przez państwo nadbrzeżne nawet w przypadku wojny) oraz prawo przejścia archipelagowym szlakiem morskim (na wodach archipelagowych, obejmuje wyjątkowo przelot, prawo do przejścia okrętu podwodnego w położeniu podwodnym i nie może być zawieszone przez państwo archipelagowe nawet w przypadku wojny).
Wody wewnętrzne (z przestrzenią powietrzną, dnem i jego podziemiem) to wody położone między lądem a linią podstawową morza terytorialnego lub też, w przypadku państw archipelagowych, między lądem a wodami archipelagowymi. W obrębie wód wewnętrznych państwo nadbrzeżne sprawuje pełną suwerenność, która tylko wyjątkowo może być pomniejszona o prawo nieszkodliwego przepływu, a państwom trzecim nie przysługują tu żadne inne prawa.
Morze terytorialne państwa nadbrzeżnego (z przestrzenią powietrzną, dnem i jego podziemiem) to pas wód morskich o szerokości do 12 mil morskich rozciągający się pomiędzy linią podstawową a granicą państwową. Morze terytorialne jest przedmiotem suwerenności państwowej, pomniejszonej jedynie o prawo nieszkodliwego przepływu statków państw obcych, w niektórych cieśninach morskich prawem przejścia tranzytowego, a także prawem przejścia archipelagowym szlakiem morskim.
Wody archipelagowe to wody ustanawiane przez państwa archipelagowe poprzez wyznaczenie prostych archipelagowych linii podstawowych łączących najbardziej wysunięte w morze punkty zewnętrzne wysp i osychających raf, pod warunkiem, że wewnątrz tych linii znajdują się główne wyspy i proporcja między wodą a lądem mieści się w granicach od 1:1 do 9:1. Prosta archipelagowa linia stanowi podstawę, od której wyznaczana jest szerokość morza terytorialnego i innych obszarów morskich państwa archipelagowego (strefy przyległej, wyłącznej strefy ekonomicznej i szelfu kontynentalnego). Władztwo terytorialne państwa archipelagowego rozciąga się na wody, dno, podziemie i przestrzeń powietrzną wewnątrz prostych archipelagowych linii podstawowych. Na wodach archipelagowych istnieją prawa żeglugowe (przejście archipelagowym szlakiem morskim i nieszkodliwy przepływ), które nie mają wpływu w pozostałym zakresie na status wód i suwerenność państwa nad tym obszarem.
Strefa przyległa o szerokości do 24 mil od linii podstawowej obejmuje uprawnienia państwa nadbrzeżnego do zapobiegania naruszeniom i karania naruszeń – na terytorium lub morzu terytorialnym – przepisów celnych, skarbowych, imigracyjnych i sanitarnych oraz uprawnienia w zakresie ochrony obiektów archeologicznych i historycznych.
Wyłączna strefa ekonomiczna o szerokości do 200 mil od linii podstawowej obejmuje określone suwerenne prawa państwa nadbrzeżnego, a także pełen katalog wolności komunikacyjnych (wolność żeglugi i przelotu oraz wolność układania podmorskich kabli i rurociągów, z uwzględnieniem praw państwa nadbrzeżnego do szelfu kontynentalnego) tożsamych z wolnościami panującymi na morzu pełnym poza jej granicami oraz wolność pokojowego militarnego wykorzystania morza. Wyłączne prawa państwa nadbrzeżnego w wyłącznej strefie ekonomicznej obejmują: prawa gospodarcze ‒ badania i eksploatacji, ochrony i gospodarowania zasobami naturalnymi, zarówno żywymi jak i nieożywionymi dna morza, jego podziemia oraz pokrywających je wód; prawo wznoszenia i użytkowania sztucznych wysp, instalacji i konstrukcji; prawo badań naukowych morza; prawo ochrony i zachowania środowiska morskiego.
Obszar (Area) to dno mórz i oceanów oraz ich podziemie poza granicami jurysdykcji państwowej, które wraz z zasobami naturalnymi stanowią wspólne dziedzictwo ludzkości (res communis).Obszar obejmuje blisko 60% dna morskiego mórz i oceanów i jego status nie ma wpływu na status wód powyżej. Zarządzanie zasobami Obszaru i nadzorowanie prowadzonej tam działalność należy do kompetencji wyspecjalizowanej międzynarodowej organizacji międzyrządowej Międzynarodowej Organizacji Dna Morskiego.
Morze pełne nie podlega władzy suwerennej jakiegokolwiek państwa, nie podlega też zawłaszczeniu i jest otwarte dla wspólnego użytkowania wszystkich państw na zasadzie wolności mórz. Do czasu przyjęcia Konwencji ONZ o prawie morza z 1982 r. termin ten oznaczał morze poza granicami państw (poza morzem terytorialnym), współcześnie oznacza wody na zewnątrz od wyłącznych stref ekonomicznych.
Wody i dno morskie wokół Antarktydy na południe od 60º równoleżnika zdemilitaryzowane, zneutralizowane i zdenuklearyzowane na podstawie Traktatu antarktycznego z 1959 r. są obszarem międzynarodowym o statusie morza pełnego.
Polskie obszary morskie obejmują w granicach państwa wody wewnętrzne i morze terytorialne o szerokości 12 mil morskich oraz poza granicami strefę przyległą i wyłączną strefę ekonomiczną. [Dariusz Bugajski]
Literatura: D.R. Bugajski, Navigational Rights and Freedoms in the International Law, Gdynia 2021 • R.R. Churchill, A.V. Lowe, The Law of the Sea, Manchester 1999 • J. Symonides, The New Law of the Sea, Warszawa 1988.