OBWE; ORGANIZACJA BEZPIECZEŃSTWA I WSPÓŁPRACY W EUROPIE –
organizacja międzynarodowa, paneuropejska, stanowi kontynuację → KBWE (Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie) funkcjonującej od 1 sierpnia 1975 r. (data podpisania w Helsinkach Aktu końcowego KBWE), która działała w ramach cyklicznych konferencji przeglądowych, a także spotkań specjalistycznych i eksperckich. Na początku lat 90. XX w. działalność KBWE została zinstytucjonalizowana i podczas szczytu w Budapeszcie (1994) z inicjatywy Rosji zdecydowano o przekształceniu jej w organizację międzynarodową (od 1 stycznia 1995). OBWE jest ugrupowaniem regionalnym w rozumieniu rozdziału VIII Karty NZ – taki status przyjęło KBWE w 1992 r., potwierdzony przez ONZ deklaracją Zgromadzenia Ogólnego z 1994 r., w której wskazano na kompetencje w zakresie utrzymania pokoju i zapewniania bezpieczeństwa w Europie. OBWE ma status obserwatora przy ONZ. Członkami jest 57 państw, przede wszystkim europejskich, a także państwa azjatyckie powstałe po rozpadzie ZSRR (Armenia, Azerbejdżan, Gruzja, Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan) oraz USA, Kanada i Mongolia. Z OBWE współpracuje 11 państw zgrupowanych w dwa partnerstwa: azjatyckie (Afganistan, Australia, Japonia, Korea Południowa, Tajlandia) i śródziemnomorskie (Algieria, Egipt, Izrael, Jordania, Maroko, Tunezja). Siedziba główna OBWE mieści się w Wiedniu, jej biura znajdują się także w Genewie, Kopenhadze, Pradze i Warszawie.
Głównym celem OBWE jest zapewnianie bezpieczeństwa na obszarze „od Vancouver do Władywostoku”. Działa na rzecz zapobiegania konfliktom lokalnym i regionalnym, wzmacniania bezpieczeństwa europejskiego oraz budowy pokojowych i demokratycznych społeczeństw. Podstawą procesu OBWE jest zobowiązanie do pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych. Ustalono wspólne zasady i reguły postępowania dotyczące tworzenia zbiorowego systemu bezpieczeństwa w Europie. Cele OBWE można pogrupować w trzy podstawowe kategorie: polityczno-wojskowe (pokojowe rozwiązywanie konfliktów, kontrola zbrojeń, walka z terroryzmem, ochrona wolności mediów); gospodarczo-ekologiczne (wspieranie rozwoju gospodarczego, walka z korupcją, zrównoważenie wykorzystania zasobów naturalnych, walka z praniem pieniędzy i ochrona środowiska); ludzkie (promowanie praw człowieka i wolności, projekty edukacyjne, nadzorowanie przebiegu wyborów). W 1995 r. przyjęto Pakt Stabilizacji w Europie na bazie tzw. Planu Baladura, w którym potwierdzono nienaruszalność granic i gwarancje praw → mniejszości narodowych i etnicznych. W 1996 r. uchwalono Deklarację lizbońską w sprawie powszechnego i pełnego modelu bezpieczeństwa w Europie XXI w. W 1999 r. przyjęto Kartę bezpieczeństwa europejskiego. Po zamachach terrorystycznych 11 września 2001 r. znaczenia nabrała walka z terroryzmem (m.in. Bukareszteński plan działania na rzecz walki z terroryzmem z 2021).
Najważniejszymi organami OBWE o charakterze politycznym i administracyjnym są: Spotkania Szefów Państw i Rządów (najważniejsze forum decyzyjne); Konferencje Przeglądowe; Rada Ministerialna (główne forum konsultacji politycznych i naczelny organ decyzyjny); Wysoka Rada (formalnie organ zarządzający); Stała Rada (odpowiada za bieżącą działalność i zadania operacyjne); Przewodniczący (koordynuje działalność organizacji); Osobiści Przedstawiciele Przewodniczącego (ich zadania dotyczą zapobiegania konfliktom i zarządzania nimi); Sekretarz Generalny (nadzór nad instytucjami); Sekretariat (organ administracyjny i wykonawczy). Ponadto w skład struktury instytucjonalnej wchodzą: Zgromadzenie Parlamentarne; Wysoki Komisarz ds. Mniejszości Narodowych; Biuro ds. Demokratycznych Instytucji i Praw Człowieka; Forum Współpracy w Dziedzinie Bezpieczeństwa; Przedstawiciel ds. Wolności Mediów; Trybunał ds. Koncyliacji i Arbitrażu; Komisja Konsultacyjna ds. Traktatu o otwartych przestworzach; Wspólna Grupa Konsultacyjna.
OBWE podejmowała wiele działań związanych z zapobieganiem i rozwiązywaniem sporów i konfliktów międzynarodowych oraz przywracaniem pokoju czy też zarządzaniem kryzysowym, takich m.in. jak system wczesnego ostrzegania i działań prewencyjnych. Głównie dotyczyły one obszaru byłego ZSRR oraz byłej Jugosławii. Stałą formą działania stało się wysyłanie w rejon sporów i konfliktów misji: wyjaśniających, sprawozdawczych, kontrolujących, obserwatorów, sondażowych i innych (obszary to np. Naddniestrze, Południowa Osetia, Wojwodina, Północna Macedonia/Macedonia, Górski Karabach, Gruzja, Estonia, Mołdawia, Łotwa, Tadżykistan, Armenia, Azerbejdżan, Czeczenia). Na początku XXI w. OBWE prowadziła 16 misji (operacji terenowych) w czterech regionach: Bałkany (Albania, Bośnia i Hercegowina, Czarnogóra, Kosowo, Macedonii Północna, Serbia), Europa Wschodnia (Mołdawia, trzy misje na Ukrainie), Zakaukazie (Górski Karabach), Azja Centralna (Aszchabad, Nur-Sułtan/Astana, Biszkek, Duszanbe, Uzbekistan).
W XXI w. zaczął następować spadek znaczenia OBWE, można też było zaobserwować niską skuteczność jej działania (np. na terenie byłej Jugosławii). Wynika to z co najmniej kilku przyczyn: 1. różne koncepcje dotyczące zapewnienia bezpieczeństwa – próby regulowania sporów podejmowane są w ramach stosunków dwustronnych lub z udziałem państw trzecich lub też w innych organizacjach międzynarodowych (tak np. państwa Zachodu), poza instytucjami i procedurami OBWE; 2. partykularne interesy poszczególnych państw czy grup państw; 3. brak prawnego statusu międzynarodowego – OBWE nie posiada karty założycielskiej na mocy prawa międzynarodowego, status, immunitet i przywileje biur i pracowników OBWE muszą być uzgadniane dwustronnie z każdym państwem, a mandat operacji terenowych, w tym czas trwania, zależy od państwa goszczącego; 4. decyzje w OBWE podejmowane są na zasadzie konsensusu, co na skutek stanowisk wrogich wobec siebie państw (np. Armenii i Azerbejdżanu) bywa utrudnione; 5. organizacja nie posiada środków przymusu, jak sankcje ekonomiczne czy użycie sił zbrojnych. W latach 90. XX w. OBWE nie dawała państwom Europy Środkowo-Wschodniej formalnych i rzeczywistych gwarancji bezpieczeństwa, co osłabiało ich aktywność w organizacji, na rzecz np. członkostwa w NATO. Coraz mniej członków OBWE skłonna jest dyskutować o inicjatywach bezpieczeństwa pod jej egidą. Kryzys OBWE przejawia się także w kontekście braku uzgodnień co do deklaracji końcowych Rady Ministerialnej, budżetu (ma tendencję spadkową – z 203 mln euro w 2000 r. do 138 mln euro w 2021 r.) czy wyboru Sekretarza Generalnego. Problemem stają się kwestie finansowania struktur instytucjonalnych i operacji terenowych. Zwłaszcza po 2014 r., po aneksji Krymu i proklamowaniu tzw. Donieckiej i Ługańskiej Republiki Ludowej, występują zasadniczo odmienne stanowiska dotyczące przestrzegania praw człowieka w tych państwach oraz sytuacji na Ukrainie (szczególnie po ataku Rosji na Ukrainę w 2022) wśród państw OBWE, a zwłaszcza między USA i ich sojusznikami a Rosją i Białorusią. (w grudniu 2022 po raz pierwszy nie zaproszono Rosji na posiedzenie Rady Ministerialnej).
Wydaje się, że zarówno te państwa członkowskie OBWE, które chcą zachować istniejące status quo porządku międzynarodowego lub zdominować środowisko międzynarodowe, jak i te, które dążą do zmiany istniejącego porządku międzynarodowego na wielocentryczny oraz do zachowania swoiście rozumianej suwerenności, nie traktują OBWE jako ważnej i pomocnej w rozwiązywaniu współczesnych wyzwań w stosunkach międzynarodowych. Coraz mniej pozostało w praktyce ze szczytnych zasad i reguł towarzyszących KBWE/OBWE w pierwszym trzydziestoleciu. Przykład braku siły sprawczej OBWE w sprawie Ukrainy pokazuje, że w przyszłości stać się ona może organizacją fasadową. Tworzenie się nowego systemu bezpieczeństwa w Europie i w innych częściach świata odbywa się bez faktycznego udziału OBWE. [Arkadiusz Żukowski]
Literatura: A. Bieńczyk-Missala, Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie [w:] R. Kuźniar i in., Bezpieczeństwo międzynarodowe, Warszawa 2012 • A. Florczak, Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie [w:] Organizacje w stosunkach międzynarodowych. Istota – mechanizmy działania, red. T. Łoś-Nowak, Wrocław 2004 • A. Żukowski, M. Chełminiak, Détente między Zachodem a Wschodem. Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie z perspektywy Polski, „Przegląd Wschodnioeuropejski” 2021, nr 12(2).