OCHRONA DÓBR KULTURY – polega na zabezpieczeniu dóbr kultury przed zniszczeniem, uszkodzeniem, dewastacją, zaginięciem lub wywozem za granicę, na zapewnieniu im warunków trwałego zachowania, na opracowaniu dokumentacji naukowej, ewidencji i rejestracji oraz na ich konserwacji, restauracji lub odbudowie, opartych na zasadach naukowych. Dobrem kultury [d.kul.] jest każdy przedmiot dawny lub współczesny mający znaczenie dla dziedzictwa i rozwoju kulturalnego ze względu na wartość historyczną, naukową lub artystyczną. D.kul. to dobra ruchome i nieruchome mające wielką wagę dla dziedzictwa kulturalnego narodu – np. zabytki architektury, sztuki lub historii, stanowiska archeologiczne (czyli zespoły budowlane posiadające znaczenie historyczne lub artystyczne), dzieła sztuki, rękopisy, książki i inne przedmioty o znaczeniu historycznym lub archeologicznym; zbiory naukowe książek, archiwaliów lub reprodukcji wymienionych rodzajów dóbr; gmachy muzeów, wielkich bibliotek, składnic archiwalnych oraz schrony przeznaczone do przechowywania ruchomych dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego; ośrodki zabytkowe (np. zespoły miejskie). D.kul. mogą mieć charakter religijny lub świecki. Szczególna kategoria d.kul. to „światowe dziedzictwo kultury” – pojęcie „dziedzictwa” odnosi się do dobra o historycznej wartości, w tym o wartości dla przyszłych pokoleń.

Pierwszym i podstawowym dokumentem była konwencja haska z 1954 r. o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego (wraz z protokołami dodatkowymi). Określono w niej kryteria zaliczania obiektów do d.kul. oraz zobowiązano państwa do wprowadzenia sankcji karnych w stosunku do osób naruszających jej postanowienia. Państwo ma obowiązek przygotowania szkoleń personelu wojskowego i cywilnego w zakresie ochrony oraz nabycia szacunku dla dóbr dziedzictwa i historii narodu oraz wprowadzenia w czasie pokoju regulaminów zabezpieczenia d.kul. na wypadek konfliktu zbrojnego. Konwencja zakazuje dokonywania aktów kradzieży, rabunku, bezprawnego przywłaszczenia d.kul., wandalizmu i stosowania rewizji oraz środków odwetu. Do konwencji przystąpiły 133 państwa, do pierwszego Protokołu dodatkowego 110 państw, a do drugiego 85 państw (stan na 2022). Ochrona d.kul. w systemie tej konwencji obejmuje trzy stopnie ochrony. Pierwszy stopień składa się z dwóch elementów: opieki i poszanowania d.kul. Opieka nad d.kul. polega na podjęciu działań przez państwo w celu zabezpieczenia d.kul. na terytorium własnego państwa przed możliwymi do przewidzenia skutkami konfliktu zbrojnego za pomocą uznanych przez nie środków. Ponadto zobowiązuje państwa do podejmowania tego typu działań już w czasie pokoju. Towarzyszy temu zobowiązanie państw do szanowania d.kul. położonych zarówno na ich własnym terytorium, jak i na terytorium innych państw. Zasada poszanowania d.kul. zawiera także obowiązek ustanowienia przez państwa zakazu ich kradzieży, rabunku lub bezprawnego przywłaszczania, jak również wszelkich aktów wandalizmu wymierzonych przeciwko nim, a także zapobiegania takim atakom i podejmowania działań mających na celu ich powstrzymanie/udaremnienie. Strony konwencji powinny również powstrzymać się od stosowania rekwizycji ruchomych d.kul. położonych na terytorium któregokolwiek państwa, które ratyfikowało ten dokument. Drugi stopień to ochrona specjalna przyznawana przez wpisanie dobra do Międzynarodowego Rejestru Dóbr Kulturalnych Objętych Ochroną Specjalną (prowadzonego przez UNESCO). Przysługuje: ograniczonej ilości schronów przeznaczonych do przechowywania d.kul.; ośrodkom zabytkowym; nieruchomym d.kul. „o bardzo wielkim znaczeniu”. Przyznanie ochrony specjalnej określonemu d.kul. zostało uzależnione od spełnienia dwóch warunków: 1. występowanie d.kul. w „dostatecznej odległości” nie tylko od ośrodków przemysłowych, ale również z dala od obiektów o znaczeniu wojskowym, stanowiących tak newralgiczne punkty, jak lotniska, linie komunikacyjne, dworce kolejowe czy porty; 2. nieużytkowanie tego dobra do celów wojskowych. D.kul. objęte ochroną specjalną uzyskały przywilej nietykalności i powinny być zaopatrzone w znak rozpoznawczy. Stopień trzeci, czyli ochrona wzmocniona, dotyczy obiektu, który spełnia następujące trzy warunki: jest dziedzictwem kulturalnym o największym znaczeniu dla ludzkości; jest chronione na mocy odpowiednich krajowych środków prawnych i administracyjnych uznających jego wyjątkową wartość kulturalną i historyczną oraz zapewniających ochronę w najwyższym stopniu; nie jest wykorzystywane do celów wojskowych lub dla osłony miejsc wojskowych i państwo, które sprawuje władzę nad tym dobrem kulturalnym, złożyło deklarację potwierdzającą, że nie zostanie ono w ten sposób wykorzystane. W ramach ochrony wzmocnionej przyznaje się d.kul. przywilej bezwzględnej nietykalności, zgodnie z którym strony walczące w konflikcie zbrojnym są zobowiązane do niewykorzystywania ich do wsparcia działań wojskowych oraz do nieustanawiania ich celami ataków. Konwencja haska wraz z protokołami dodatkowymi zobowiązuje państwa uczestniczące w konflikcie do zachowania szczególnych środków ostrożności wobec d.kul. chronionych prawem. W czasie prowadzenia operacji wojskowych każde państwo będące stroną konfliktu zbrojnego powinno: uczynić wszystko, co jest praktycznie wykonalne dla sprawdzenia, że cele, które mają zostać zaatakowane, nie są d.kul.; podjąć wszystkie praktycznie możliwe środki ostrożności przy wyborze środków i metod ataku w celu uniknięcia, a w każdym razie zminimalizowania czy przypadkowego uszkodzenia d.kul.; powstrzymać się od podjęcia decyzji o ataku, który mógłby spowodować przypadkowe uszkodzenie d.kul., a którego rozmiary byłyby nadmierne w stosunku do oczekiwanej i bezpośredniej korzyści wojskowej; odwołać lub przerwać atak, gdy okaże się, że cel jest d.kul. oraz gdy można przypuszczać, że atak spowoduje przypadkowe uszkodzenie d.kul., a rozmiary tego ataku byłyby nadmierne w stosunku do oczekiwanej konkretnej i bezpośredniej korzyści wojskowej.

Do szerszego pojęcia odnosi się ochrona dziedzictwa kulturowego (kulturalnego), którego reguły obowiązują na podstawie konwencji UNESCO z 1972 r. w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego. Dziedzictwo kulturowe (ang. cultural heritage) to termin szerszy niż dobro kultury, a w konwencji poszerzono nie tylko samo znaczenie chronionego podmiotu (poza wymiar narodowy), ale i zakres ochrony, odnosząc ją nie tylko do sytuacji konfliktów zbrojnych. U źródeł leżała świadomość, że dziedzictwu kulturalnemu (i naturalnemu) coraz bardziej zagraża zniszczenie wywołane nie tylko szkodami spowodowanymi przyczynami tradycyjnymi, lecz także wskutek przeobrażeń społecznych i gospodarczych. Obowiązki nałożone przez konwencję na każde z państw stron obejmują zapewnienie identyfikacji, ochrony, konserwacji, rewaloryzacji i przekazania przyszłym pokoleniom dziedzictwa kulturalnego i naturalnego znajdującego się na jego terytorium. W tym celu państwa powinny realizować następujące zadania: prowadzić politykę ogólną zmierzającą do wyznaczenia dziedzictwu kulturalnemu i naturalnemu odpowiedniej funkcji w życiu zbiorowym i włączyć ochronę tego dziedzictwa do programów planowania ogólnego; ustanowić na swoim terytorium jedną lub kilka służb ochrony, konserwacji i rewaloryzacji dziedzictwa kulturalnego i naturalnego; rozwijać studia i badania naukowe i techniczne oraz doskonalić metody interwencyjne, które pozwolą państwu sprostać niebezpieczeństwom zagrażającym jego dziedzictwu kulturalnemu lub naturalnemu; przedsiębrać odpowiednie środki prawne, naukowe, techniczne, administracyjne i finansowe w celu identyfikacji, ochrony, konserwacji, rewaloryzacji i ożywiania lub odtwarzania tego dziedzictwa; popierać powstawanie lub rozwój krajowych albo regionalnych ośrodków kształcenia w dziedzinie ochrony, konserwacji i rewaloryzacji dziedzictwa kulturalnego i naturalnego oraz zachęcać do podejmowania badań naukowych w tej dziedzinie. [Sławomir Sadowski]

Literatura: K. Chamberlain, War and Cultural Heritage: An Analysis of the 1954 Convention for the Protection of Cultural Property in the Event of Armed Conflict and its Two Protocols, London 2013 • Ochrona dóbr kultury w rozwoju historycznym, red. M. Różański, Olsztyn 2017 • R. O’Keefe, The Protection of Cultural Property in Armed Conflict, Cambridge 2009.