OKUPACJA – przejściowe zawłaszczenie, objęcie w posiadanie, zawojowanie przez armię nieprzyjacielską części lub całości terytorium państwa, stanowiącego podmiot prawa międzynarodowego. Okupacją [ok.] jest stan, gdy terytorium kraju zawojowanego jest podporządkowane realnej władzy sił zbrojnych agresora, który z zamiarem pozostania na nim ustanawia i sprawuje władzę. Okupant (państwo okupujące i jego siły zbrojne) ponosi pełną odpowiedzialność za przestrzeganie międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych.
Podstawy prawne ok. wojennej określone zostały w → konwencjach haskich i → konwencjach genewskich. Konwencje te, wraz z późniejszymi państwowymi kodeksami karnymi, normami etycznymi wojny i umowami międzynarodowymi w sprawie przestrzegania praw człowieka na terytoriach zawojowanych i okupowanych, obowiązują we współczesnych konfliktach i interwencjach zbrojnych (operacjach zagranicznych). Geneza doktryn prawnych dotyczących ok. sięga starożytności, zgodnie z zasadą rzymskiego prawa prywatnego terytorium utracone przez prawnego władcę uważano za res nullius – przedmiot własności zdobywcy. Nowoczesne poglądy na prawną istotę ok. kształtowały się od drugiej połowy XVIII w. (po wojnie siedmioletniej) do początków XX w.
Oprócz ok. wojennej w prawie międzynarodowym wyróżnia się następujące kategorie: ok. ziemi niczyjej – (occupatio tevrare nullius) rozumiana jako sposób uzyskania tytułu prawnego do terytorium niczyjego (odniesienie historyczne); ok. pokojowa (occupatio pacifica) – czasowe przejęcie władzy przez obce wojska na części lub całości terytorium innego państwa, za jego zgodą lub bez zgody, bez stanu wojny; ok. po bezwarunkowej kapitulacji – wyjątkowa odmiana ok. pokojowej ustanowiona po zakończeniu działań zbrojnych, usankcjonowana koalicyjnymi rozstrzygnięciami politycznymi, gospodarczymi, militarnymi, prawnymi o charakterze reparacyjnym i prewencyjnym (casus III Rzeszy i Japonii po drugiej wojnie światowej).
Współcześnie ogólnego określenia ok. wojskowa (military occupation) używa się też w odniesieniu do interwencji zbrojnej, → operacji/misji stabilizacyjnej z udziałem sił zbrojnych wobec obcego państwa z zastosowaniem form i środków prewencyjnych w celu: wygaszenia konfliktu na części lub całości jego terytorium, stabilizacji wewnętrznej, ochrony praw człowieka oraz → mniejszości narodowych i etnicznych, mniejszości religijnych, kulturowych, plemiennych, a także → pomocy humanitarnej. Państwo okupujące bądź koalicję państw okupujących wiążą zobowiązania do przestrzegania prawa okupacyjnego. Władza państwa okupującego jest odpowiedzialna za przywrócenie i zapewnienie, w miarę możliwości, porządku i bezpieczeństwa publicznego, okupacyjne siły zbrojne są odpowiedzialne za przestrzeganie prawa konfliktów zbrojnych. Jednocześnie mieszkańcy terytorium okupowanego powinni powstrzymywać się od działań przeciwko bezpieczeństwu państwa okupującego. Okupant zobowiązany jest do zachowania bądź przywrócenia status quo ante na terytorium okupowanym w zakresie administracji, porządku prawnego, praktyk religijnych, statusu urzędników i sędziów, chyba że wystąpią bezwzględne przeszkody. Okupant nie ma prawa zmuszania policji okupowanego państwa do udziału w walce zbrojnej i zmuszania → ludności cywilnej do robót na potrzeby militarne, a także wysyłania ich do robót przymusowych do własnego kraju.
W tym zakresie wiele kontrowersji i protestów, m.in. → Rady Bezpieczeństwa ONZ i → Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, wywołują współczesne działania Izraela na okupowanych od 1967 r. terytoriach palestyńskich oraz Turcji w stosunku do północnego Cypru od 1974 r. Sprzeczne oceny i kontrowersje prawne i humanitarne budzi interwencja zbrojna, zawojowanie i ok. wojenna Iraku w latach 2003‒2004 przez USA ze wsparciem koalicyjnych sił zbrojnych. Sporna kwalifikacja tego aktu nie dotyczy legalności lub nielegalności użycia sił zbrojnych wobec państwa suwerennego, ale czasu i sposobu sprawowania władzy na okupowanym terytorium (formalnie status ok. wojennej do 30 czerwca 2004) i później. Z powszechnym potępieniem przez kraje cywilizowane spotkała się agresja Rosji na wschodnie i południowe części terytorium Ukrainy z zamiarem trwałego oderwania ich od macierzy (2014; 2022) [→ aneksja].
Okupanta obowiązuje przestrzeganie zasad prawa konfliktów zbrojnych wobec → jeńców wojennych. Prawo międzynarodowe zabrania państwu okupującemu dokonywania rekwizycji i nakładania kontrybucji, z wyjątkiem potrzeb medycznych i żywnościowych okupacyjnych sił zbrojnych. W związku z tym obowiązuje zakaz grabieży i wywozu mienia oraz deportacji ludności z terenów okupowanych. Prawo okupacyjne ustanawia instytucję kontroli jego przestrzegania przez okupanta. Mieszkańcy okupowanego terytorium mogą organizować się w ruch oporu ze statusem kombatanta (czyli osoby uprawnionej do walki w świetle prawa międzynarodowego), pod ściśle określonymi warunkami. Podczas wszelkich działań zbrojnych na okupowanym obszarze obowiązuje ochrona ludności cywilnej, obiektów cywilnych oraz → ochrona dóbr kultury. Ok. kończy się z chwilą wycofania się wojsk okupanta z zajętego terytorium lub po wyparciu tychże przez armię krajową, samodzielnie lub z sojuszniczą odsieczą.
Polskie doświadczenia okupacyjne w historii najnowszej sięgają wojennej ok. austriacko-węgierskiej i niemieckiej Królestwa Polskiego w latach 1915‒1918 (Generalne Gubernatorstwo Warszawskie, Generalne Gubernatorstwo Lubelskie), w czasie której dokonywano pogwałceń międzynarodowego prawa okupacyjnego przez eksploatację gospodarczą, rekwizycje, zabór własności prywatnej, przymusowe rekrutacje i zmuszanie miejscowej ludności do przysięgania na wierność władzom państw okupujących. Całkowitym pogwałceniem międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych i prawa humanitarnego były działania władz III Rzeszy, Słowacji i ZSRR wobec zawojowanego terytorium II Rzeczypospolitej w 1939 r. Okupanci złamali wszystkie zasady → międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych, w tym w zakresie traktowania jeńców wojennych i ludności cywilnej, a także wobec polskich władz politycznych, administracji, majątku narodowego, własności prywatnej i dóbr kultury. Okupanci traktowali zawojowane ziemie polskie jako trwałą zdobycz wojenną, dokonując → zbrodni wojennych, → zbrodni przeciwko ludzkości, → zbrodni ludobójstwa, terroru wobec społeczeństwa, grabieży mienia, kontrybucji, rekwizycji, deportacji i przymusu pracy niewolniczej, zbiorowej odpowiedzialności za akty samoobrony ruchu oporu. Celem ok. było zniesienie państwa polskiego po wsze czasy oraz biologiczne i materialne wyniszczenie społeczeństwa RP. [Krzysztof Komorowski]
Literatura: M Flemming, Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych. Zbiór dokumentów, uzup. i red. M. Gąska, E. Mikos-Skuza, Warszawa 2003 • R. Kwiecień, Okupacja wojenna w świetle prawa międzynarodowego: natura, skutki, nowe tendencje, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” 2013, nr 60(1) • E. Mikos-Skuza, Koncepcja okupacji w świetle prawa haskiego i genewskiego, a współczesna praktyka okupacji [w:] Międzynarodowe prawo humanitarne, red. J. Nowakowska-Malusecka, Bydgoszcz – Katowice 2010.