ONZ; ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH – (ang. United Nations) międzynarodowa organizacja o charakterze uniwersalnym (powszechnym) o światowym zakresie funkcjonowania. ONZ powstało po drugiej wojnie światowej, jest następczynią Ligi Narodów (1920‒1946). Zostało utworzone na podstawie Karty NZ – wielostronnej umowy międzynarodowej, która weszła w życie 24 października 1945 r. Powołanie ONZ związane było z licznymi decyzjami politycznymi wiodących mocarstw koalicji antyhitlerowskiej i antyjapońskiej podjętymi podczas drugiej wojny światowej. Proklamacje polityczne zostały zawarte w Karcie atlantyckiej (1941), w której USA i Wielka Brytania przedstawiły zasady budowania powojennego ładu światowego, następnie potwierdzone w 1942 r. w Deklaracji Narodów Zjednoczonych podpisanej przez przedstawicieli 26 państw koalicji antyhitlerowskiej; po raz pierwszy wówczas użyto określenia „narody zjednoczone”. Następne etapy tworzenia instytucjonalnych ram powojennej współpracy na świecie wiązały się z ustaleniami podczas konferencji: w Moskwie (1943), Teheranie (1943), Dumbarton Oaks (1944) i Jałcie (1945), podczas których ustalono założenia i zasady funkcjonowania przyszłej organizacji międzynarodowej o możliwie szerokim zasięgu światowym. Końcowy tekst Karty NZ został uzgodniony, opracowany i podpisany podczas konferencji założycielskiej ONZ z udziałem 50 państw sprzymierzonych w San Francisco (24 kwietnia – 26 czerwca 1945). Polska była sygnatariuszem Deklaracji Narodów Zjednoczonych i podpisała Kartę NZ 16 października 1945, należy do 51 członków pierwotnych (państw założycieli) ONZ, jednak nie została zaproszona na konferencję, ponieważ mocarstwa zachodnie uzależniły jej udział od rozszerzenia delegacji Rządu Tymczasowego RP o przedstawicieli reprezentujących rząd londyński.

Do ONZ mogą należeć tylko podmioty państwowe. W latach 1946–1950 przyjęto 9 nowych członków, w latach 1955–1956 – 20, następnie liczba ta rosła, m.in. na skutek przyjmowania nowych państw, byłych kolonii z Afryki, Azji, Oceanii i Regionu Karaibskiego. W 1973 r. przyjęto NRD i RFN, w latach 1991–1993 Koreę Południową i Koreę Północną oraz państwa powstałe w wyniku rozpadu ZSRR, Czechosłowacji i Jugosławii. W 2002 r. Szwajcarię i Timor Wschodni, w 2006 Czarnogórę, a w 2011 Sudan Południowy. Obecnie ONZ liczy 193 członków. Do ONZ nie należy Watykan (ma status państwa obserwatora, współpracuje z ONZ i uczestniczy w niektórych dziedzinach jej aktywności), Autonomia Palestyńska (status państwa obserwatora), także kraje o spornym statusie politycznym (jak Tajwan, Sahara Zachodnia) lub nie w pełni suwerenne.

Główne cele ONZ zawarte w Karcie NZ to przede wszystkim utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, organizowanie wszechstronnej współpracy i popieranie rozwoju przyjaznych stosunków między państwami, wspieranie rozwoju społecznego, gospodarczego, kulturalnego i humanitarnego oraz ujednolicanie działań państw w tych obszarach, a także działanie na rzecz przestrzegania praw człowieka i podstawowych wolności. Za swoje podstawowe zasady ONZ uznaje przede wszystkim suwerenność i równość państw członkowskich oraz nieingerowanie w ich sprawy wewnętrzne, wykonywanie w dobrej wierze zobowiązań wynikających z Karty NZ. ONZ posiada ogólnoświatową zdolność prawną i podmiotowość prawnomiędzynarodową.

Główna siedziba znajduje się w Nowym Jorku, siedziby europejskie – w Genewie, Wiedniu oraz w Warszawie (Ośrodek Informacji ONZ), a siedziba afrykańska w Nairobi. Głównymi organami ONZ są: Zgromadzenie Ogólne – składa się z przedstawicieli wszystkich krajów członkowskich; → Rada Bezpieczeństwa – jest najważniejszym obok Zgromadzenia Ogólnego organem, odpowiada za utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa na świecie; Rada Gospodarczo-Społeczna – zajmuje się sprawami gospodarczymi, społecznymi i kulturalnymi, prawami człowieka, przygotowuje projekty konwencji, ustala wytyczne dla organów pomocniczych; Rada Powiernicza – powołana do kontroli nad terytoriami powierniczymi do momentu ich usamodzielnienia, aby działać w imieniu ich mieszkańców; Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości – utworzony w celu rozstrzygania sporów między państwami, składa się z 15 niezależnych sędziów; Sekretariat – organ wykonawczy pod przewodnictwem Sekretarza Generalnego, który jest wybierany na pięcioletnią kadencję przez Zgromadzenie Ogólne na wniosek Rady Bezpieczeństwa. Do zadań Sekretarza Generalnego należy: reprezentowanie ONZ wobec wszystkich państw i organizacji; utrzymywanie stałych kontaktów ze wszystkimi państwami członkowskimi; prezentacja działania ONZ światowej opinii publicznej; koordynacja działania systemu ONZ; kreowanie nowych koncepcji i strategii; pośrednictwo w sporach międzynarodowych; nadzór nad przestrzeganiem praw człowieka; nadzór nad akcjami humanitarnymi. W ramach ONZ funkcjonują ponadto stałe organy pomocnicze (w tym UNICEF, UNCTAD, UNDP, UNEP, UNHCR), Rada Praw Człowieka ONZ, stałe komisje Rady Gospodarczo-Społecznej (m.in. pięć regionalnych komisji gospodarczych), różnego typu komisje powoływane przez Zgromadzenie Ogólne, a także międzynarodowe organizacje wyspecjalizowane jako autonomiczne międzyrządowe instytucje (połączone z ONZ oddzielnymi porozumieniami zaaprobowanymi przez Zgromadzenie Ogólne) i funkcjonujące w ramach systemu Narodów Zjednoczonych (jest ich 19, m.in. ILO, FAO, WHO, IAEA, UNESCO, IMF, IBRD, ICAO, UNIDO, UPU, ITU, WMO, IMO, WIPO).

ONZ nie ma stałych sił zbrojnych, ale ma możliwość powoływania sił pokojowych ONZ lub sił zbrojnych ONZ, złożonych z narodowych kontyngentów oddanych do jej dyspozycji w celu prowadzenia konkretnych operacji lub upoważniania państw członkowskich do użycia siły w celu wymuszenia przestrzegania rezolucji Rady Bezpieczeństwa. ONZ realizuje także przedsięwzięcia w ramach operacji dla utrzymania lub przywrócenia pokoju i bezpieczeństwa na obszarze konfliktów międzynarodowych [→ operacje/misje pokojowe]. Mimo że zakładają one użycie personelu wojskowego (tzw. błękitnych hełmów), to ich celem nie jest stosowanie przymusu, nie zaliczają się zatem do środków przymusu zbrojnego (sankcji zbrojnych) przewidzianych w art. 42 Karty NZ. Wymagają zawsze zgody państwa/państw, na którego/których obszarze są przeprowadzane. Szczególnym przypadkiem bezpośredniego militarnego zaangażowania ONZ (na największą jak dotąd skalę) była interwencja w obronie Korei Południowej w latach 1950‒1953 (możliwa w wyniku bojkotu posiedzeń Rady Bezpieczeństwa przez ZSRR). Siły pokojowe ONZ prowadziły bardzo liczne operacje bez użycia siły dotyczące np. monitoringu i obserwacji, kontroli nadzorowania rozejmów, rozdzielania wojsk (za zgodą uczestników konfliktu).

ONZ odgrywała istotną rolę w stosunkach międzynarodowych, nawiązując kontakty polityczne, realizując wzorcowe zasady współpracy międzynarodowej, ochrony praw człowieka, współżycia gospodarczego, a także działając na rzecz rozwoju prawa międzynarodowego. Współcześnie trwają debaty nad zmianami wywołane zarówno zmieniającymi się warunkami ładu międzynarodowego, jak i na podstawie analiz (i często krytyki) skuteczności funkcjonowania systemu Narodów Zjednoczonych. Propozycje reform (obejmujących m.in. reorganizację Sekretariatu ONZ i jego decentralizację, poprawę skuteczności realizacji działań i gospodarowania środkami, zmian organizacyjno-strukturalnych w obszarze pomocy rozwojowej, pokoju i bezpieczeństwa) zostały zawarte w kilku raportach przedstawionych przez Sekretarza Generalnego António Guterresa (pełni funkcję od 2017, drugą kadencję) Zgromadzeniu Ogólnemu w latach 2017–2018. Ponadto jednym z istotnych postulatów podnoszonych od dawna jest reforma Rady Bezpieczeństwa, której skład niezmieniony od ponad 70 lat nie jest spójny z układem sił we współczesnym świecie wobec istnienia nowych mocarstw (tzw. grupa G4 – Brazylia, Indie, Japonia, Niemcy). Problemem dla skuteczności Rady jest także prawo weta, które blokuje decyzyjność tego organu, a zatem i działań ONZ. [Łukasz Roman]

Literatura: J. Menkes, A. Wasilkowski, Organizacje międzynarodowe – prawo instytucjonalne, Warszawa 2017 • Organizacje w stosunkach międzynarodowych. Istota, mechanizmy działania, zasięg, red. T. Łoś-Nowak, Wrocław 2009 • Sz. Zaręba, Reforma ONZ według planu António Guterresa – stan i perspektywy, „Biuletyn PISM” 2019, nr 237.