AZYL – udzielenie ochrony osobie pochodzącej z innego państwa, która ucieka przed prześladowaniem albo poważnym niebezpieczeństwem. Przyznanie azylu [az.] osobom spełniającym kryteria zawarte w konwencji genewskiej z 1951 r. dotyczącej statusu uchodźców jest międzynarodowym obowiązkiem państw stron konwencji. Brak jest legalnej definicji az., słownikowe znaczenie to bezpieczne miejsce, schronienie. Wyróżnia się az. terytorialny, określany też jako polityczny (najczęściej stosowany), oraz dyplomatyczny. Az. terytorialny to instytucja prawa międzynarodowego sięgająca czasów rewolucji francuskiej, polega na zezwoleniu przez władze danego państwa na pobyt cudzoziemca prześladowanego w państwie pochodzenia ze względów politycznych, naukowych i religijnych (także ze względów etnicznych czy pochodzenia narodowego, ale nie ze względów ekonomicznych) na terytorium kraju, w którym już przebywa lub na którym chciałby się znaleźć. Az. dyplomatyczny polega na udzieleniu schronienia w pomieszczeniach przedstawicielstwa dyplomatycznego cudzoziemcowi prześladowanemu w państwie pochodzenia; pozostaje zagadnieniem budzącym kontrowersje w środowisku międzynarodowym.
Instytucja az. obejmuje wiele elementów, w tym: zasadę non-refoulement – osoby, której odmówiono przyznania az., nie wolno deportować do kraju, w którym groziłoby jej niebezpieczeństwo prześladowania; pozwolenie na pozostanie na terytorium państwa udzielającego az.; powstrzymanie się od wydalenia bądź ekstradycji, a także od ścigania, karania lub w inny sposób ograniczania wolności jednostki. Warunkiem przestrzegania zasady non-refoulement oraz zapewnienia skutecznego prawa do az. jest to, by każda osoba, która może potrzebować ochrony międzynarodowej, miała zapewniony dostęp do procedury azylowej. Prawo do az. gwarantują m.in. Powszechna deklaracja praw człowieka (art. 14), Amerykańska konwencja praw człowieka (art. 22.7), Afrykańska karta praw człowieka i ludów (art. 12.3), Karta praw podstawowych UE (art. 18 i art. 19). W UE obowiązuje wspólny europejski system azylowy (ang. Common European Asylum System, CEAS) obejmujący również procedury ochrony uzupełniającej i tymczasowej. Prawo do az. dotyczy każdej osoby zmuszonej do ucieczki ze swojego kraju z powodu prześladowań (religia, wyznanie, przekonania polityczne, przynależność do organizacji) lub narażenia na ryzyko utraty zdrowia lub życia. Europejski Urząd Wsparcia w dziedzinie Azylu (European Asylum Support Office, EASO) koordynuje wdrażanie tego systemu.
W Polsce az. gwarantuje Konstytucja RP (art. 56), przy tym przepisy wykonawcze wyraźnie odróżniają prawo do azylu od innych środków ochrony międzynarodowej, zwłaszcza od uzyskania statusu uchodźcy. Az. udziela się na podstawie przepisów ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP, wyłącznie w sprawach politycznych – do zapewnienia ochrony konkretnych osób oraz gdy przemawia za tym ważny interes RP. Wniosek o udzielenie az. może zostać złożony podczas pobytu w Polsce lub poza granicami, rozpatrywany jest przez szefa Urzędu ds. Cudzoziemców. Postępowanie prowadzone jest w języku polskim, przesłuchanie w języku zrozumiałym dla cudzoziemców (w obecności profesjonalnego tłumacza). Osoby składające wniosek muszą wyrazić zgodę na poddanie się pobraniu odcisków linii papilarnych, sfotografowanie swojego wizerunku. Postępowanie w sprawie udzielenia az. kończy się wydaniem decyzji przez szefa Urzędu ds. Cudzoziemców. Pozbawienie az. możliwe jest w przypadku: ustania przyczyn, dla których go udzielono; prowadzenia działalności skierowanej przeciwko obronności lub bezpieczeństwu państwa oraz bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu. [→ azylant] [Kornela Oblińska]
Literatura: J. Balicki, Imigranci i uchodźcy w Unii Europejskiej, Warszawa 2012 • I. Kolowca, K. Strąk, Polityka wizowa, azylowa i imigracyjna, Warszawa 2009.