OPERACJA/MISJA POKOJOWA – międzynarodowe przedsięwzięcie polegające na ekspedycyjnym wykorzystaniu umundurowanego personelu (wojska, policji), samodzielnie lub zintegrowanego z personelem cywilnym, w celu, który jest jednoznacznie określony w mandacie operacji/misji: utrzymanie lub przywrócenie pokoju i bezpieczeństwa na obszarze rozmieszczenia poprzez wsparcie procesu pokojowego przed wybuchem konfliktu; monitoring przestrzegania porozumień o zawieszeniu broni lub pokojowych; inne formy wsparcia ich implementacji. W literaturze przedmiotu nie ma jednej ściśle określonej definicji ze względu zarówno na złożoność operacji/misji pokojowych [o./m.p.] oraz zmienność w czasie, jak i wielość form oraz podmiotów je prowadzących.
Odmiennie niż w wypadku prowadzenia działań zbrojnych, celem o./m.p. nie jest, mimo użycia środków wojskowych, zwycięstwo rozumiane jako pokonanie przeciwnika, lecz umożliwienie trwałego rozwiązania sporu przez strony bez użycia siły. Najczęściej o./m.p. realizowane są przez ONZ na mocy decyzji → Rady Bezpieczeństwa lub – o wiele rzadziej – Zgromadzenia Ogólnego, niemniej o./m.p. mogą też realizować inne organizacje, zwłaszcza regionalne (np. OPA, UA, UE, NATO, OBWE), działając wówczas zazwyczaj na podstawie mandatu lub innej formy autoryzacji udzielonej przez ONZ przed rozpoczęciem misji albo, gdy to konieczne, już w jej trakcie. Do o./m.p. nie zalicza się działań z zakresu → pomocy humanitarnej, misji poszukiwawczych i ratunkowych oraz innych aktywności ekspedycyjnych, których mandat nie przewiduje -explicite zadań w postaci tworzenia, utrzymania lub budowy pokoju.
Koncepcję o./m.p. rozwinięto w reakcji na dysfunkcjonalność uniwersalnego systemu bezpieczeństwa zbiorowego powstałego na podstawie Karty NZ w 1945 r. Miały one stanowić choćby częściowe remedium na niemożność skutecznej odpowiedzi na zagrożenia dla pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego w warunkach spowodowanej zimnowojenną konfrontacją blokady decyzyjnej w Radzie Bezpieczeństwa wynikającej z prawa weta, jakim dysponują jej – trwale skonfliktowani wówczas ze sobą – stali członkowie. Dlatego o./m.p. nie mają wyraźnej podstawy prawnej w Karcie NZ, a zwyczajowo uznaje się je za działania z pogranicza jej rozdziału VI (pokojowe rozstrzyganie sporów) i VII (działania z użyciem siły; czasem mówi się o o./m.p. jako o działaniach z zakresu „rozdziału sześć i pół Karty NZ”). Pierwszą o./m.p. była misja nadzoru rozejmu po wojnie izraelsko-palestyńskiej (UNTSO), uruchomiona w 1948 r. (i nadal aktywna).
O./m.p. klasyfikowane są z odwołaniem do różnych kryteriów. Ze względu na sposób generowania i organizacji uczestniczących w nich sił można wyróżnić: 1. misje obserwacyjne, złożone z – często nieuzbrojonych – oficerów z państw uczestniczących, którzy po włączeniu w skład misji organizowani są w zespoły (przy czym ten model obecnie jest stosowany sporadycznie); 2. właściwe operacje pokojowe, do których państwa kontrybutorzy kierują kontyngenty, czyli zwarte oddziały. Ze względu na charakter zadań i fazę konfliktu, w którym o./m.p. zostaje rozmieszczona, wyróżnia się: 1. operacje w ramach dyplomacji prewencyjnej (tzw. prewencyjne rozmieszczenie mające zapobiec wybuchowi konfliktu); 2. operacje tworzenia pokoju (peacemaking – rozmieszczane w trakcie walk i zmierzające do ograniczenia ich skutków oraz zakończenia, także przez tzw. wymuszenie pokoju – peace enforcement); 3. operacje utrzymania pokoju (peacekeeping – rozmieszczane w celu nadzoru nad wdrażaniem tymczasowych porozumień o zawieszeniu lub końcu walk); 4. operacje budowania pokoju (peacebuilding, służące – przez czasowe przejęcie kompetencji wykonawczych od władz miejscowych lub poprzez udzielanie im wsparcia i doradztwa – budowie warunków do trwałego zakończenia konfliktu).
Współcześnie, ze względu na częste fluktuacje poziomu bezpieczeństwa w rejonach rozmieszczenia, o./m.p. nierzadko płynnie zmieniają swój charakter i przechodzą z jednej fazy procesu pokojowego w drugą, przez co czasem określane są zbiorczo jako operacje/misje wspierania pokoju (peace support operations).
Podstawowe zasady o./m.p. wykształciły się w toku praktyki ONZ w latach 50. XX w., w czym duża zasługa ówczesnego Sekretarza Generalnego Daga Hammarskjölda. Kluczowe wśród nich są zasady stanowiące tzw. świętą trójcę: konsensualności – rozmieszczenie o./m.p. powinno nastąpić za zgodą stron konfliktu; bezstronności – początkowo interpretowanej jako neutralność i niewspieranie żadnej ze stron konfliktu, obecnie zaś jako ocena zachowań stron konfliktu wedle jednolitych kryteriów, co może oznaczać koncentrację działań o./m.p. na jednej z nich w sytuacji, gdy to ona wykazuje większą wolę kontynuacji rywalizacji zbrojnej; minimalnego poziomu przemocy – pierwotnie rozumianej jako ograniczenie jej użycia wyłącznie do samoobrony personelu o./m.p., obecnie zaś jako wystarczającej do pełnej realizacji mandatu misji. Prócz tego o./m.p. charakteryzuje dobrowolność udziału państw przekazujących na ich potrzeby swój personel wojskowy lub policyjny oraz tymczasowość, czyli uznanie, iż nie stanowią one ostatecznego rozwiązania konfliktu, a jedynie tworzą warunki do osiągnięcia tego poprzez negocjacje.
Współcześnie, uwzględniając doświadczenia okresu pozimnowojennego, w ONZ obok zasad tradycyjnych wskazuje się jeszcze trzy tzw. czynniki sukcesu o./m.p.: legitymację (międzynarodowe uznanie zasadności o./m.p.), wiarygodność (realizację zgodnie z mandatem i normami prawa międzynarodowego oraz – w miarę możliwości – zwyczajami w miejscu rozmieszczenia), inkluzywność wobec struktur narodowych i lokalnych w rejonie działania (ich włączanie w planowanie i realizację o./m.p. na możliwie wczesnym etapie i w możliwie największym stopniu).
W okresie zimnowojennym o./m.p. rozmieszczała niemal wyłącznie ONZ, nadając im charakter misji utrzymania pokoju i ograniczając zadania do rozdzielenia wrogich sił lub nadzorowania realizacji rozejmów i zawieszeń broni. Były to tzw. operacje pierwszej generacji, do 1956 r. w formie misji obserwacyjnych, a od 1956 r. (UNEF) także z użyciem kontyngentów wojskowych. W latach 90 XX w., w nowych warunkach określanych przez wielość konfliktów wewnętrznych lub lokalnych o podłożu etnicznym i religijnym, zaczęto organizować operacje drugiej generacji – większe, o szerszej palecie zadań (m.in. → pomoc humanitarna, ochrona ludności cywilnej, powstrzymanie walk, ściganie zbrodniarzy wojennych), częściej rozmieszczane w trakcie walk, a nie po ich zakończeniu.
Rozszerzenie mandatu i uruchamianie o./m.p. jeszcze w toku konfliktu przy zachowaniu dotychczasowych zasad organizacyjnych, zwłaszcza ścisłego zakazu stosowania siły przez personel (tzw. niebieskie hełmy) z wyjątkiem samoobrony, zaowocowało ich nieefektywnością (UNPROFOR w Bośni i Hercegowinie 1992–1995, UNOSOM I i II w Somalii, 1992–1993 i 1993–1995; UNAMIR w Rwandzie, 1993–1996), a w konsekwencji kryzysem o./m.p. ONZ. Dzięki podjętym w reakcji na to reformom, w tym odejściu od rygorystycznej interpretacji zasad konsensualności, bezstronności i minimalnego użycia siły, od końca XX w. realizowane są operacje trzeciej generacji – mniejsze, ale z większym udziałem personelu policyjnego i pracowników cywilnych, o bardziej elastycznej strukturze i mandacie, rozmieszczane w trakcie lub po zakończeniu walk i ukierunkowane na budowę trwałego pokoju oraz odbudowę pokonfliktową, częściej organizowane przy tym przez ONZ wspólnie z innymi partnerami (organizacjami regionalnymi, poszczególnymi państwami) lub samodzielnie przez instytucje inne niż ONZ (np. UE, NATO, UA, ECOWAS). Samo ONZ w latach 1948–2022 utworzyło 71 o./m.p., z czego 13 w okresie zimnowojennym. Kluczowymi współcześnie wyzwaniami w o./m.p. pozostają niewystarczające środki finansowe na ich organizację oraz słabości w wyszkoleniu i zdyscyplinowaniu personelu uczestniczącego. [Marek Madej]
Literatura: B. Balcerowicz, Siły Zbrojne w stanie pokoju, kryzysu, wojny, Warszawa 2010 • P.D. Williams, C. Bellamy, Understanding Peacekeeping, Cambridge 2020.