ORGANIZACJA UKŁADU O BEZPIECZEŃSTWIE ZBIOROWYM; OUBZ ‒ organizacja międzynarodowa, system bezpieczeństwa regionalnego z elementami paktu wojskowego, jedna z form reintegracyjnych na obszarze postradzieckim. Geneza powstania OUBZ sięga podpisanej w 1992 r. w Taszkencie z inicjatywy Moskwy umowy o bezpieczeństwie zbiorowym (tzw. układ taszkencki), początkowo pomyślanej jako forum współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa i sojusz militarny wszystkich państw postradzieckich, następnie Wspólnoty Niepodległych Państw. Dokument został ratyfikowany początkowo przez Armenię, Kazachstan, Kirgistan, Rosję, Tadżykistan i Uzbekistan, do których w 1994 r. dołączyły Azerbejdżan, Białoruś i Gruzja. Umowa weszła w życie na pięć lat, począwszy od 1994, w 1999 r. decyzję o jej przedłużeniu na kolejne pięć lat podjęły Armenia, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Rosja i Tadżykistan. Wiosną 2002 r. sygnatariusze zdecydowali o instytucjonalizacji współpracy poprzez wyłączenie jej ze Wspólnoty Niepodległych Państw i powołanie do życia OUBZ. Zgromadzenie Ogólne ONZ w 2004 r. przyznało OUBZ status obserwatora. W latach 2006‒2012 członkiem organizacji był Uzbekistan, w 2013 r. status obserwatora przy OUBZ uzyskały Afganistan, Serbia, a także Państwo Związkowe Rosji i Białorusi.
Kluczowym dla funkcjonowania OUBZ dokumentem pozostał układ taszkencki. Sygnatariusze porozumienia potwierdzili obowiązek wystrzegania się użycia siły lub groźby jej użycia w stosunkach międzynarodowych oraz zakaz wstępowania do innych sojuszy wojskowych, za wyjątkiem hipotetycznego systemu bezpieczeństwa zbiorowego, obejmującego Europę i Azję. Zasadnicze znaczenie mają dwa wzajemnie uzupełniające się elementy systemu bezpieczeństwa zbiorowego, które w literaturze przedmiotu określa się jako mechanizm konsultacji oraz mechanizm pomocy. Strony układu zostały zobowiązane do wzajemnych konsultacji w sprawie wszystkich ważnych problemów bezpieczeństwa międzynarodowego, które wpływają na ich interesy, jak również do wspólnego uzgadniania swoich stanowisk w tym zakresie. Szczególny tryb konsultacji przewidziany jest w sytuacji, kiedy pojawia się zagrożenie dla bezpieczeństwa, stabilności, integralności terytorialnej oraz suwerenności dla jednego lub kilku sygnatariuszy. Wówczas strony bez zbędnej zwłoki uruchamiają mechanizm wzajemnych konsultacji oraz wypracowują i przyjmują odpowiednie działania mające na celu pomoc zagrożonemu państwu. Mechanizm pomocy przewiduje, że agresja na jedno państwo rozumiana jako napaść zbrojna, inne zagrożenia dla bezpieczeństwa, stabilności, integralności terytorialnej oraz suwerenności, będą oznaczały agresję na wszystkich sygnatariuszy, a przez to ich zobowiązanie do udzielenia mu, na jego prośbę, koniecznej i natychmiastowej pomocy, w tym wojskowej, zgodnie z art. 51 Karty NZ.
W pierwszym okresie funkcjonowania OUBZ skoncentrowano się na stworzeniu bazy normatywnej oraz organów. Od Wspólnoty Niepodległych Państw przejęto Radę Bezpieczeństwa Zbiorowego stanowiącą najwyższy organ OUBZ, składający się z głów państw członkowskich. Wśród organów wyróżnia się także pełniące rolę koordynacyjno-wykonawczą kolegia ministrów spraw zagranicznych, obrony oraz sekretarzy krajowych rad bezpieczeństwa. Bieżącą działalnością zajmuje się składająca się z ambasadorów Rada Stała, sekretarz generalny oraz sztab połączony. Funkcjonuje również Zgromadzenie Parlamentarne OUBZ, działają rady koordynacyjne ds. walki z nielegalnym obrotem narkotykami (od 2005), ds. sytuacji nadzwyczajnych (od 2007), ds. walki z nielegalną imigracją (od 2007).
Począwszy od lat 2007‒2009 nastąpiła intensyfikacja działań w zakresie stworzenia systemu bezpieczeństwa zbiorowego poprzez przyjęcie szeregu dokumentów dotyczących utworzenia sił pokojowych, Zbiorowych Sił Operacyjnego Reagowania, Zbiorowych Sił Szybkiego Rozmieszczenia, mechanizmu wspólnego kształcenia kadr wojskowych oraz ich wymiany akademickiej, mechanizmu walki z zagrożeniami o charakterze terrorystycznym czy też systemu preferencyjnych zakupów uzbrojenia. Kluczowe znaczenie przypisać należy podpisanemu w październiku 2007 r. Porozumieniu o utworzeniu systemu zarządzania siłami i środkami systemu bezpieczeństwa zbiorowego OUBZ. Określony w nim katalog sił i środków to: siły zbrojne, w tym siły specjalne, policja, organy bezpieczeństwa i służby specjalne, formacje organów ds. sytuacji nadzwyczajnych (straż pożarna), koalicyjne zgrupowanie wojsk, regionalne zgrupowanie wojsk, zgrupowania połączonych systemów wojskowych, zbiorowe siły pokojowe. Zbiorowe Siły Operacyjnego Reagowania zostały powołane do życia w 2009 r., początkowo przy sprzeciwie Białorusi, w celu odpierania agresji militarnej, prowadzenia operacji specjalnych w zakresie zwalczania międzynarodowego terroryzmu, międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, handlu narkotykami, a także eliminowania skutków sytuacji nadzwyczajnych. Liczą 17‒22 tys. żołnierzy, dyslokowane są na terenie państw członkowskich w sile jednej dywizji (Rosja), trzech brygad (Białoruś, Kazachstan, Rosja) i czterech batalionów (Armenia, Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan). Do 2022 r. regularnie odbywały się ćwiczenia wojskowe OUBZ: „Współdziałanie”, „Niezniszczalne braterstwo” czy „Rubież”. W październiku 2022 r. Kirgistan odwołał mające odbyć się w tym kraju ćwiczenia „Niezniszczalne braterstwo”. Oficjalnie przyczyn nie podano, nieoficjalnie mogło chodzić o zaognienie sytuacji na granicy z Tadżykistanem. W styczniu 2023 r. Armenia wycofała swoją zgodę na przeprowadzenie u siebie ćwiczeń „Niezniszczalne braterstwo”. Od 2020 r. Armenia otwarcie krytykuje OUBZ za brak zdecydowanych działań w kontekście azerskiej ofensywy w Górskim Karabachu. W odpowiedzi OUBZ i państwa członkowskie, zwłaszcza Rosja, zaznaczają, że sporny region znajduje się formalnie w granicach Azerbejdżanu, a więc poza obszarem zobowiązań sojuszniczych OUBZ. Zaczęto również podważać celowość dalszego członkostwa Armenii w OUBZ.
Dwukrotnie wystąpiono o wykorzystanie Zbiorowych Sił Operacyjnego Reagowania: Kirgizja w 2010 r. w związku konfliktem etnicznym w Oszu i Dżalalabadzie pomiędzy Kirgizami i Uzbekami – OUBZ odmówiła, argumentując, że nie doszło do naruszenia suwerenności żadnego z państw członkowskich; Kazachstan w styczniu 2022 r. w związku protestami ludności o podłożu ekonomicznym (podwyżki cen gazu), odpowiedź pozytywna, wysłano 2,5 tys. żołnierzy w ramach Zbiorowych Sił Operacyjnego Reagowania. [Tomasz Szyszlak]
Literatura: M.P. Sadłowski, Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym. Prawno-instytucjonalne aspekty funkcjonowania, Toruń 2017.