OSOBA CYWILNA – termin używany głównie w kontekście działań zbrojnych na określenie osoby chronionej, wyłączonej z walki, niebiorącej bezpośredniego udziału w działaniach zbrojnych. W międzynarodowym prawie humanitarnym konfliktów zbrojnych (MPHKZ) osoba cywilna [os.cyw.] definiowana jest negatywnie jako każda osoba, której nie przysługuje status kombatanta (w świetle prawa międzynarodowego kombatant to osoba uprawniona do walki). Poza tym szerokim rozumieniem równoznacznym niekombatantom os.cyw. sensu stricto stanowią podstawową – ale nie jedyną ‒ kategorię osób wyłączonych z walki, chronionych w ramach tzw. prawa genewskiego poświęconego ofiarom wojny. Zgromadzenie os.cyw. nazywamy → ludnością cywilną, która podlega ochronie nawet w przypadku, gdy w obrębie takiej zbiorowości znajdują się kombatanci będący legalnymi celami ataku (np. partyzanci, którzy schronili się w wiosce).

W MPHKZ dokonano rozłącznego podziału osób w konflikcie zbrojnym na kombatantów i osoby wyłączone z walki (czyli os.cyw. i osoby szczególnie chronione na podstawie odrębnych przepisów, np. ranni i chorzy, → jeńcy wojenni, personel medyczny itd.). W konsekwencji każda osoba, która nie należy do czterech kategorii konwencyjnych podmiotów uprawnionych do statusu kombatanta (członkowie sił zbrojnych z wyłączeniem personelu medycznego i duchownego, członkowie milicji i formacji paramilitarnych inkorporowanych do sił zbrojnych, członkowie zorganizowanego ruchu oporu i ludność, która spontanicznie schwyciła za broń, by walczyć z wkraczającymi siłami wroga – tzw. pospolite ruszenie), będzie traktowana jako os.cyw., chyba że przynależy jej inny status ochronny.

Os.cyw. jest osobą wyłączoną z walki, co znaczy, że nie powinna brać czynnego udziału w działaniach zbrojnych oraz że podlega ochronie przed negatywnymi skutkami konfliktów zbrojnych. Zgodnie z podstawową zasadą rozróżnienia strony konfliktu muszą w toku działań odróżniać kombatantów i os.cyw. oraz ograniczać ataki do tych pierwszych. Ponadto wprowadzono domniemanie, że w razie wątpliwości należy uznać, że dana osoba jest chronioną os.cyw., co oznacza, że z wyjątkiem sytuacji bezpośredniego zagrożenia życia wątpliwości co do statusu danej osoby czy osób powinny prowadzić do zaniechania działań (powstrzymanie się od ataku lub jego przerwanie, o ile okoliczności na to pozwalają). Nie oznacza to jednak, że os.cyw. nie ma prawa używania siły śmiercionośnej w czasie trwania konfliktu ani że nie może zostać zgodnie z prawem pozbawiona życia. Po pierwsze, w toku działań zbrojnych, tak jak w czasie pokoju, każdej osobie przysługuje prawo do odparcia bezprawnego ataku skierowanego na nią lub osobę trzecią (tzw. obrona konieczna). Ponadto w świetle norm MPHKZ legalnym jest podjęcie przez os.cyw. walki z wkraczającymi siłami wroga w ramach patriotycznego zrywu – co więcej, w takiej sytuacji walczącej ludności cywilnej przyznano status kombatanta (tzn. prawo do czynnego angażowania się w działania zbrojne, uprawnienie do statusu jeńca wojennego w przypadku dostania się w ręce nieprzyjaciela oraz wyłączenie odpowiedzialności karnej za działania zgodne w MPHKZ – wyłączenie bezprawności czynu), co czyni ją legalnym celem ataku dla strony przeciwnej. Ponadto, w przeciwieństwie do częstych doniesień medialnych z pola walki, nie każda śmierć os.cyw. jest równoznaczna z popełnieniu → zbrodni wojennej. Os.cyw. może bowiem stać się ofiarą legalnie przeprowadzonego ataku – po pierwsze w przypadku, gdy sama pozbawia się ochrony na skutek nieuprawnionego czynnego zaangażowania się w działania zbrojne (bezpośredni udział os.cyw w działaniach zbrojnych) i staje się legalnym celem ataku dla strony przeciwnej (nie korzysta jednak ze statusu kombatanta, więc jej działania są bezprawne i grozi za nie odpowiedzialność karna), po drugie w sytuacji, gdy os.cyw. ponoszą śmierć będącą nieuniknionym skutkiem przeprowadzonego zgodnie z prawem ataku na legalny cel – tzw. straty uboczne (collateral damages). Te ostatnie uznawane są w MPHKZ za dopuszczalne, dopóki nie są nadmierne w stosunku do konkretnej i bezpośredniej korzyści wojskowej, jaką da pomyślnie przeprowadzony atak na dany cel wojskowy oraz pod warunkiem przedsięwzięcia możliwych do podjęcia środków ostrożności podczas ataku (zasada proporcjonalności ataku).

Zakres ochrony os.cyw. w czasie działań zbrojnych reguluje przede wszystkim IV konwencja genewska z 1949 r. Konwencyjna ochrona os.cyw. ma wymiar dwupoziomowy: ochrona podstawowa obejmuje gwarancje ochronne przyznane wszystkim os.cyw., a ochrona szczególna przysługuje osobom korzystającym z uprzywilejowanego statusu ze względu na wyjątkowe okoliczności, np. dzieci pozbawione opieki, kobiety w ciąży i w połogu, internowane os.cyw., os.cyw. na terytoriach okupowanych [→ okupacja].

Poważne i rażące naruszania postanowień odnoszących się do ochrony os.cyw. w konfliktach zbrojnych (m.in. zabójstwa, tortury i nieludzkie traktowanie, zgwałcenia, branie zakładników, bezprawne przesiedlenia) stanowią zbrodnie wojenne. Jeśli zostały one popełnione w ramach rozległego lub systematycznego ataku na ludność cywilną, mogą wypełnić znamiona → zbrodni przeciwko ludzkości, a nawet → zbrodni ludobójstwa, jeśli dokonano ich w bezpośrednim zamiarze kierunkowym wyniszczenia danej grupy narodowej, etnicznej, rasowej lub religijnej. [Marta Szuniewicz-Stępień]

Literatura: S. Dąbrowa, Ludność cywilna w konfliktach zbrojnych, Warszawa 1974 • Protection of Civilians, red. H. Willmot, R. Mamiya, S. Sheeran, M. Weller, Oxford 2016 • The Handbook of International Humanitarian Law, red. D. Fleck, Oxford 2021.