PACYFIZM – kształtowana przez wieki teoria zawierająca moralną negację wojny, głosząca postulat ograniczenia lub usunięcia jej z życia narodów oraz zapewnienia społeczeństwom trwałego pokoju, jak również określająca związaną z tymi poglądami postawę człowieka; także ruch społeczno-polityczny o charakterze ogólnohumanistycznym, chrześcijańskim i liberalno-demokratycznym, propagujący pokój i potępiający wszystkie wojny oraz stosowanie przemocy w ogóle, a zatem także rewolucje i wojny o wyzwolenie narodowe i społeczne. Ideą przewodnią pacyfizmu [pac.] jest pokojowe rozwiązywanie sporów bez użycia siły zbrojnej. Nazwa wywodzi się z łacińskiego pacificus – wprowadzający pokój (pax – pokój i facere – czynić). Termin pac. występuje zatem w dwóch powiązanych ze sobą znaczeniach: jako ideologia i ruch społeczno-polityczny. W pierwszym znaczeniu oznacza zbiór idei, symboli kulturowych, struktur językowych obrazujących krytykę wojny jako dekonstrukcyjnej (negatywnej) metody osiągania interesów politycznych. Ideologia pac. ma wymiar praktyczny i zawiera w sobie określone strategie zmian społecznych i politycznych ukierunkowanych na ukształtowanie pokojowych relacji nie tylko między jednostkami politycznymi, ale także konkretnymi ludźmi. Pac. nie jest spójnym zbiorem idei ani nie odzwierciedla jednolitego frontu ruchów społeczno-politycznych.

Pac. nasilał się wyraźnie w okresach wielkich wojen: pierwsze organizacje stricte pacyfistyczne powstały w USA i Wielkiej Brytanii po wojnach napoleońskich na początku XIX w., pod koniec tego stulecia istniało ponad 400 organizacji tego rodzaju. Pierwsze europejskie stowarzyszenie pokojowe powstało w 1816 r. w Londynie, a w USA w 1828 r. (przez połączenie już istniejących lokalnych stowarzyszeń pokojowych). Poza generalnym żądaniem odrzucenia wojny jako metody rozstrzygania sporów ówcześni pacyfiści wysunęli trzy ważne propozycje: 1. żądanie powszechnego rozbrojenia, a szczególnie regularnych sił zbrojnych; 2. postulat niemieszania się w wewnętrzne spory innych państw; 3. propozycję ustanowienia stałych trybunałów rozjemczych rozstrzygających spory między państwami prowadzące dotychczas do konfliktów zbrojnych. Europejskie organizacje pacyfistyczne w końcu XIX w. przyczyniły się w znacznym stopniu do ustanowienia pokojowej nagrody Nobla (przyznawanej od 1901 r.). W drugiej połowie XIX w. i w okresie międzywojennym (1919‒1939) organizowane były liczne kongresy pacyfistów. Ruch ten przyczynił się w znacznym stopniu do zwołania konferencji haskich w 1899 i 1907, jak również odegrał pewną rolę w powstaniu Ligi Narodów w 1919 r. Zabezpieczenie pokoju, w ramach koncepcji → bezpieczeństwa zbiorowego, było zadaniem tej pierwszej politycznej światowej organizacji międzynarodowej. W okresie międzywojennym organizacje pacyfistyczne wywierały wpływ na bieg wydarzeń na arenie międzynarodowej, m.in. współdziałając w mobilizowaniu światowej opinii publicznej przeciwko agresywnej i ekspansywnej polityce państw faszystowskich. Jednakże ruch pacyfistyczny w międzywojennej Europie Zachodniej okazał się bezradny wobec światowych zbrojeń. Słabość pacyfistów przejawiała się w podziałach ideologicznych ruchu (organizacje komunistyczne i chrześcijańskie) oraz błędnych ocenach zachodzących w świecie wydarzeń. Jednocześnie radykalna postawa antymilitarystów – negacja służby wojskowej – odstraszała wielu potencjalnych zwolenników ruchów antywojennych.

W latach drugiej wojny światowej ich działalność prawie zamarła, natomiast po 1945 r. ruch pac. w swym dawnym XIX-wiecznym kształcie, mimo prób reaktywacji, właściwie przestał istnieć i stracił na znaczeniu. W okresie → zimnej wojny, szczególnie na początku lat 50., rolę światowej organizacji pokojowej, chociaż nader jednostronnie zaprogramowanej, próbował przejąć zainspirowany, kierowany i kontrolowany przez komunistów ruch obrońców pokoju z powstałą w 1950 r. Światową Radą Pokoju na czele. Odrodzenie niezależnych, demokratycznych organizacji i ruchów pokojowych w Europie Zachodniej i USA w szerszym zakresie nastąpiło w latach 60. i 70. XX w. Pac. był ważnym elementem ideologii jednego z najbardziej wpływowych ruchów społecznych XX w. – ruchu hippisowskiego, subkultury kontestacyjnej dynamicznie rozwijającej się na przełomie lat 60. i 70. w USA i Europie Zachodniej, m.in. w reakcji na wojnę wietnamską. Nastrojom pacyfistycznym towarzyszą od lat (i odgrywają coraz większą rolę) postulaty dotyczące konieczności powstrzymania → wyścigu zbrojeń. Koncepcja pac. z ruchu intelektualistów przekształcała się w masowy ruch na rzecz wspierania pokoju i stała się zjawiskiem na wskroś politycznym. Ruchy pacyfistyczne organizują wielkie akcje masowe o zasięgu międzynarodowym, zwłaszcza w Niemczech, Holandii, Wielkiej Brytanii. Należą do nich: obchody 1 września jako dnia antywojennego, marsze wielkanocne, „żywe łańcuchy”, blokada dróg dojazdowych do obiektów wojskowych, okupacja miejsc, w których znajdują się lub mają powstać bazy wojskowe, blokada środków transportu, które przewożą uzbrojenie atomowe. Ponadto prowadzona jest szeroka działalność informacyjna i wydawnicza skupiająca naukowców i lekarzy, emerytowanych generałów NATO opowiadających się przeciwko broni jądrowej. Ruchy pacyfistyczne spełniają funkcje edukacyjno-wychowawcze, gdyż wiedza, która dotyczy zagrożeń wojennych, wpływa na kształtowanie zachowań sprzyjających unikaniu konfliktów, pozwala uznawać racje innych narodów, szukać kompromisów, odrzucać negatywne wizerunki sąsiednich państw i narodów. W Polsce najbardziej znaczącym ugrupowaniem był opozycyjny wobec władz komunistycznych Ruch Wolność i Pokój (powstały w 1985), przy czym działalność pacyfistyczna była jednym z jego kierunków programowych, obok m.in. obrony praw człowieka, działań proekologicznych czy na rzecz poszerzenia swobód obywatelskich.

Peter Brock wyróżnia trzy najważniejsze typy pac.: separacyjny, integracyjny oraz zorientowany na cel (goal-directed pacifism). Ten ostatni był związany w szczególności z działalnością Gandhiego i Martina L. Kinga, a wyróżnia go ścisła więź z metodami walki bez użycia przemocy wykorzystywanymi do osiągania celów politycznych czy społecznych. Istotne jest rozróżnienie pacyfizmu separacyjnego, który dominował chronologicznie wcześniej (społeczność religijna) i dominującego później pacyfizmu integracyjnego (dominująca forma organizacyjna – nowoczesne stowarzyszenie). Pac. separacyjny zakładał odsunięcie się od społeczeństwa, kultywowanie własnych, odrębnych wzorców życia i wartości bez przekonania o tym, że pokój może zapanować poza własną społecznością, natomiast w odróżnieniu od niego cechą charakterystyczną pac. integracyjnego jest reformatorstwo, włączanie się w życie społeczne i polityczne, aktywność na rzecz pokoju w świecie posługująca się współcześnie dostępnymi narzędziami życia społecznego i politycznego.

Motywację odmowy udziału w walkach zbrojnych, a w konsekwencji często również odmowy pełnienia służby wojskowej także w czasie pokoju, określa się mianem sprzeciwu sumienia. Pac. w ścisłym znaczeniu, określany też mianem pac. absolutnego, należy odróżnić od potępienia wojny, czy – szerzej – przemocy, i od dążeń do zminimalizowania przemocy, zapobieżenia wojnom, zapewnienia pokoju, ustanowienia zasad i wartości przeciwstawiających się przemocy i wojnie. Alan J.P. Taylor proponuje ten rodzaj idei i dążeń nazwać pacyficyzmem. Nie oznacza on w odróżnieniu od pac. bezwzględnej, indywidualnej odmowy udziału we wszelkich wojnach, chociaż reprezentuje sobą pokojowy, nieagresywny, sprzeciwiający się stosowaniu przemocy nurt w myśli i dążeniach człowieka. W tym sensie pacyficyzm jest relatywistyczny, podczas gdy pacyfizm jest absolutny.

Współcześnie utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa jest głównym zadaniem ONZ, jednakże świat polityki i nauki wskazuje na nieskuteczność, a nawet niekiedy wręcz paraliż systemu bezpieczeństwa zbiorowego ONZ. [→ pacyfizm według Bertranda Russella] [Justyna G. Otto; Krzysztof Drabik]

Literatura: P. Brock, Twentieth-Century Pacifism, New York 1970 • K. Drabik, Zagadnienia ontologiczne wojny, bezpieczeństwa i pokoju w poglądach wybranych myślicieli, Warszawa 2011 • W. Modzelewski, Pacyfizm. Wzory i naśladowcy, Warszawa 2000.