PACYFIZM WEDŁUG BERTRANDA RUSSELLA – brytyjski filozof, logik, matematyk i reformator społeczny Bertrand Russell (1872‒1970), jeden z czołowych filozofów XX w., najbardziej znany był opinii publicznej jako działacz na rzecz pokoju i popularny pisarz na tematy społeczne, polityczne i moralne oraz propagator → pacyfizmu. W XX w. popularność pacyfizmu [pac.] była reakcją na pierwszą wojnę światową, nastąpił wówczas jego wyraźny rozwój, powstały główne działające do dziś organizacje pacyfistyczne, tworzące trwałą bazę pac. Krytyka wojny Bertranda Russella [B.R.] miała początkowo charakter emocjonalny. Przerażony okrucieństwami na frontach pierwszej wojny światowej, umocnił się w antywojennej postawie i niestrudzenie budował pac. Był przekonany o swoim obowiązku protestowania, nawet jeśli byłby to protest daremny. Narodowa propaganda wszystkich walczących państw budziła w nim, miłośniku prawdy, obrzydzenie. Pisał: „Powrót do barbarzyństwa przerażał mnie, miłowałem bowiem cywilizację”.
Dla rozwoju ruchu pacyfistycznego duże znaczenie miało powstanie, przy współudziale B.R., Bractwa Przeciwników Poboru (No Conscription Fellowship). B.R. związany był z organizacją pacyfistyczną Związek Pokojowego Ślubowania (Peace Pledge Union, PPU), stał się rzecznikiem pac. i przyjął ostatecznie postawę radykalną. Z PPU związanych było wielu artystów, pisarzy i intelektualistów, wśród których najbardziej znany obok B.R. to Aldous Huxley. Władze brytyjskie uznały działalność B.R. na rzecz pokoju i przeciw poborowi za wywrotową, dwukrotnie został w związku z tym postawiony przed sądem, za drugim razem skazano go na sześć miesięcy więzienia, które odbywał pod koniec wojny. Został także w 1916 r. zwolniony z pracy w Kolegium Trójcy Świętej Uniwersytetu w Cambridge.
B.R. był orędownikiem idei, która co prawda przechodziła w jego myśleniu kolejne transformacje, jednakże stała się jednym z najistotniejszych wyznaczników jego myśli filozoficznej i społecznej. Jeszcze podczas pierwszej wojny światowej zwracał uwagę na los pojedynczych żołnierzy – co stanowiło historyczne novum – oraz na powodowany przez wojnę rozkład kultury i cywilizacji. Przez lata budował i głosił swoją koncepcję pac., w tym rozbrojenia nuklearnego. Ukoronowaniem tej działalności stał się w 1955 r. manifest ostrzegający przed niebezpieczeństwem zagłady ludzkości w wyniku użycia broni jądrowej, pod którym Albert Einstein podpisał się obok B.R. W ślad za manifestem powstał ruch Pugwash, seria międzynarodowych spotkań uczonych ze Wschodu i Zachodu – bez świadków i rozgłosu mieli oni dyskutować nad spornymi sprawami międzynarodowymi i swoje wspólne ustalenia i propozycje przekazywać rządom i opinii publicznej (funkcjonuje nadal pod nazwą Konferencje Pugwash w Sprawie Nauki i Problemów Światowych; w 1995 r. ruch został uhonorowany Pokojową Nagrodą Nobla).
B.R. nie traktował pac. jako stałej, niezmiennej doktryny. Jego zdaniem pac. oznaczał aktywną postawę polityczną, która wyraża się w poszukiwaniu sposobów zapobiegania wojnie. Wśród jego pokojowych pomysłów wyróżnia się przekonanie, że przestrzeganie prawa międzynarodowego jest ważniejsze od zapewnień o pokojowych dążeniach, a także związany z tym pomysł utworzenia instytucji międzynarodowej, która miałaby moc ustanawiania prawa obowiązującego wszystkie państwa i dysponowałaby środkami wojskowymi zdolnymi zapobiec konfliktom i wymusić rezygnację z agresji. B.R. nie ograniczał się do wysuwania pozytywnych projektów, równie wiele uwagi poświęcał zagrożeniom pokoju, jakie wynikają nie tylko z wytworzenia broni jądrowej, ale też ze stanu ludzkiej świadomości. W pismach sprzed drugiej wojny światowej wskazywał na szkodliwe, niebezpieczne dla pokoju sposoby myślenia, natomiast po jej zakończeniu dokonał systematyzacji typów świadomości hamujących pokojowe inicjatywy i wymienił dwie główne światopoglądowe przeszkody, które należy usunąć: fanatyzm i nacjonalizm. W celu likwidacji obu tych zagrożeń światowego pokoju niezbędne jest szerzenie postawy tolerancji. Wychowanie w duchu tolerancji powinno, według niego, poprzedzić ustanowienie trwałego pokoju.
Po drugiej wojnie światowej stanowisko B.R. uległo zmianie: przeszedł on drogę od skrajnego pacyfisty niedopuszczającego wojny w jakimkolwiek jej przejawie do uznania, że bywają wojny, które można rozważać jako uzasadnione.
W przemyśleniach B.R. na temat szans pokoju w epoce nuklearnej dominują rozważania praktyczne, nastawione na zbadanie instytucjonalnych rozwiązań gwarantujących pokój. Przesłanki teoretyczne i preferencje wartościujące wypracował on już w twórczości wcześniejszej. Po 1945 r. uzupełnił pacyfistyczny system wartości przejmującą świadomością możliwości samozagłady ludzkości. Jego postawa po drugiej wojnie światowej odznaczała się pewną oryginalnością, zakwestionował bowiem dominującą na Zachodzie politykę pokoju przez odstraszanie. Był jednym z pierwszych, którzy podjęli ideę pokoju poprzez negocjacje. Rozwinął śmiałą myśl autorytetu międzynarodowego, wiążąc jej realizację z ONZ, brał udział w dyskusjach nad tym, jak uczynić ONZ instytucją gwarantującą trwały pokój. [Justyna G. Otto]
Literatura: Z. Kuderowicz, Filozofia o szansach pokoju. Problemy wojny i pokoju w filozofii XX wieku, Białystok 1995 • J.G. Otto, Państwo i wojna w kauzalnym związku. Zoon politikon = homo militans, Warszawa 2023 • B. Russell, Common Sense and Nuclear Warfare, London 1964.