PANDEMIA – gwałtowne rozprzestrzenianie się choroby zakaźnej na dużą skalę na obszarze geograficznym przekraczającym granice państw, co może znacznie zwiększyć zachorowalność i umieralność ludzi i spowodować poważne zakłócenia gospodarcze, społeczne i polityczne. Pandemie [pan.] powstają w wyniku → epidemii, które są ogniskami choroby ograniczonymi do jednej części świata, np. do jednego kraju czy regionu. Według WHO pan. to rozprzestrzenianie się nowej choroby na całym świecie. Po 2010 r. organizacja ta, odpowiedzialna za ogłaszanie faktu występowania pan., zrezygnowała z akcentowania, że immanentną cechą pan. jest duża liczba zgonów. WHO monitoruje aktywność choroby w skali globalnej poprzez sieć centrów zlokalizowanych w krajach na całym świecie i ma plan gotowości na wypadek pan., który składa się z sześciu faz alarmu pandemicznego. Faza szósta – pandemiczna zostaje zadeklarowana, gdy ognisko choroby charakteryzuje się szeroko rozpowszechnionym i długotrwałym przenoszeniem wśród ludzi.

Ryzyka pan. nie można wyeliminować, podobnie jak w przypadku każdego innego rodzaju → klęski żywiołowej, a na jej wystąpienie oddziałują antropogeniczne zmiany w środowisku naturalnym. Zakres rozprzestrzeniania się choroby zależy od wielu uwarunkowań, poczynając od stopnia zakaźności czynnika wywołującego chorobę, aż do skutków wynikających z rozwoju cywilizacyjnego. Prawdopodobieństwo wybuchu pan. zwiększa się wraz ze wzrostem populacji, rosnącą urbanizacją, rozwojem masowej turystyki oraz handlu międzynarodowego i globalnego, rozszerzeniem zapotrzebowania na białko zwierzęce, utratą siedlisk, zmianami klimatu, ze zwiększonymi interakcjami na styku człowiek‒zwierzę, zmianami w użytkowaniu gruntów, wreszcie ze zmianami w zakresie i charakterze wykorzystania środowiska naturalnego przez człowieka (niekontrolowane i rabunkowe eksploatacje). Nasileniu pan. sprzyjają czynniki o różnorodnym charakterze: duże skupiska ludności, skrajne ubóstwo (np. w slamsach, fawelach), niewydolne systemy opieki zdrowotnej, złe warunki sanitarne (niski poziom infrastruktury lub jej brak), nieprzestrzeganie sanitarno-higienicznych zasad bezpieczeństwa, starzenie się społeczeństwa, choroby współistniejące, oporność na antybiotyki.

Pan. występowały w całej historii ludzkości, np. pan. grypy w 1918, 1957, 1968 oraz 2009 r. Wybuchy tak pan., jak i epidemii chorób zakaźnych mogą powodować stygmatyzację i szukanie winnych, co wynika z poczucia zagrożenia, dezinformacji, panicznych reakcji społecznych. We współczesnych epidemiach/pand. zaobserwowano formy dyskryminacji związane z unikaniem i strachem przed kontaktem, skierowane zwłaszcza na mniejszości etniczne czy środowiska zawodowe związane z ogniskami choroby. Od 2015 r. WHO zakazała stosowania przymiotników stygmatyzujących źródło pochodzenia wirusa wywołującego pan./epidemie; podczas pan. COVID-19 generalnie w przestrzeni publicznej dość szybko zaprzestano używania pojęcia „chiński wirus”.

Zarządzanie przygotowaniami do pan. i reagowanie na nią w trakcie jest złożone, ponieważ zajmują się tym zarówno organizacje międzynarodowe (w tym militarne), państwa i ich rządy, administracja publiczna, samorząd terytorialny, jak i wiele służb odpowiedzialnych funkcjonalnie za określone grupy zadań. Nieodłącznym elementem polityki bezpieczeństwa powinna być → świadomość sytuacyjna, czyli posiadanie dokładnego aktualnego obrazu potencjalnych lub bieżących zagrożeń chorobami zakaźnymi oraz stanu zasobów (ludzkich, finansowych, informacyjnych i instytucjonalnych) dostępnych do zarządzania tymi zagrożeniami. Świadomość sytuacyjna wspiera decyzje polityczne, monitorując przebieg pan. i skuteczność działań interwencyjnych. Strategia zapobiegania i walki z pan. obejmuje profilaktykę pandemiczną, zdolność do wykrycia obecności czynnika pan., walkę z jej przebiegiem oraz niwelowanie jej skutków. Zdolność do wykrycia obecności pan. (oraz zapanowania nad jej przebiegiem) wymaga od naukowców epidemiologów i pracowników służby zdrowia rozpoznania choroby oraz posiadania możliwości technicznych i laboratoryjnych do identyfikacji patogenu (lub wykluczenia znanych patogenów) oraz szybkiego reagowania na napływy próbek klinicznych. Walka z przebiegiem pan. obejmuje zarówno działania o charakterze medycznym – zmniejszenie zakaźności pacjentów z objawami choroby (np. poprzez odpowiednie leczenie oraz praktykę kontroli zakażeń), zmniejszenie podatności niezainfekowanych osób, np. poprzez szczepienia (gdy szczepionki są już dostępne), jak i ograniczanie interakcji między chorymi i niezakażonymi, np. poprzez izolację pacjentów, kwarantannę i dystans społeczny. Podczas pan. COVID-19 wiele państw stosowało lockdown, czyli: powszechną izolację, drastyczne ograniczenie dystansu społecznego i możliwości poruszania się poza domem/mieszkaniem, obowiązkowe zamykanie wszelkiego rodzaju placówek/instytucji edukacyjnych, kulturalnych, usługowych itd. oraz wiele innych szczegółowych ograniczeń, np. w handlu i transporcie.

Pan. wpływa na poczucie bezpieczeństwa jednostek, jest postrzegana jako zagrożenie zarówno dla życia i zdrowia, jak i dla bezpieczeństwa narodowego, ekonomicznego (indywidualnego i ogólnego), może powodować indywidualne oraz społeczne zmiany w zachowaniu. Na poziomie makro pan. może prowadzić do wzrostu zachorowalności i umieralności, mieć wpływ na stan gospodarki, prowadząc do recesji bądź kryzysu gospodarczego, na ubożenie społeczeństw, może także pogarszać stabilność polityczną poszczególnych państw, tworzyć i wzmacniać konflikty społeczne (m.in. powodować protesty, zamieszki i napięcia polityczne) oraz konflikty międzynarodowe.

Pan. (i epidemia) jest rodzajem kryzysu, z wielorakimi zagrożeniami, na który państwo jest zobowiązane reagować zgodnie z dostępnymi narzędziami przewidzianymi w porządku konstytucyjnym. Poszczególne kraje stosują różne rozwiązania, opierające się głównie na modelach → zarządzania kryzysowego, ale także → stanów nadzwyczajnych (te drugie wprowadzone w 2020 r. w związku z pan. COVID-19 w 21 krajach europejskich – dane z maja 2020, np. w Czechach, Finlandii, Hiszpanii, Belgii, we Włoszech, na Węgrzech, Słowacji, Litwie) lub stanu zagrożenia epidemiologicznego (Polska).

Główne wyzwania dla armii i sojuszów militarnych typu NATO w czasie pan. to m.in. zachowanie wysokiego stopnia gotowości operacyjnej i ciągłości prowadzonych działań w ramach swoich misji, szkoleń i ćwiczeń, zapewnienie bezpieczeństwa zdrowotnego (epidemiologicznego) żołnierzom, skuteczne przeciwstawianie się dezinformacji, eliminacja zagrożeń zdrowotnych dla personelu wojskowego, analiza działań w ramach walki z pan. dla systemów obrony narodowej państw i sojuszów militarnych. Wojsko w czasie pan. służy do: transportów sprzętu medycznego (pakiety testów, leki, wyposażenie dla szpitali polowych, środki ochrony indywidualnej, kombinezony, maski i rękawice ochronne, fartuchy chirurgiczne, środki i sprzęt niezbędny do dezynfekcji pomieszczeń, lekarstwa oraz żywność), wsparcia przy leczeniu zainfekowanych wirusem i testowaniu osób, wsparcia przy dekontaminacji obiektów należących do krajowych systemów opieki zdrowotnej. Skuteczność podejmowanych przez siły zbrojne działań w warunkach reagowania na sytuacje pandemiczne jest uzależniona od regulacji prawnych, które określają obszary działań i ich zakres zarezerwowane dla wojska oraz sprawności systemów organizacyjnych struktur państwa. Bez wielopłaszczyznowego i intensywnego (zwłaszcza w trakcie pierwszej fali pan.) zaangażowania komponentu wojskowego, rozmiar i skutki rozprzestrzeniania się pan. są bardziej dotkliwe. [Jolanta Itrich-Drabarek]

Literatura: Contemporary States in Global Pandemic, red. J. Itrich-Drabarek, London 2022 • J. Itrich-Drabarek, Pandemia [w:] Encyklopedia bezpieczeństwa wewnętrznego, red. A. Misiuk, J. Itrich-Drabarek, M. Opała-Dobrowolska, Warszawa 2021 • N. Madhav i in., Pandemics: Risks, Impacts, and Mitigation [w:] Disease Control Priorities: Improving Health and Reducing Poverty, red. D.T. Jamison i in., Washington 2017.