PANIKA MORALNA – według twórcy tego pojęcia brytyjskiego socjologa i kryminologa Stanleya Cohena jest to pewien sposób reakcji społeczeństwa na różnego rodzaju zachowania postrzegane jako dewiacje i na łamanie zasad społecznych, sposób na wyrażenie dezaprobaty, potępienia lub krytyki wobec kogoś, kto w danym momencie postrzegany jest i przedstawiany jako dewiant. Panika moralna [p.mor.] powstaje na styku mediów, opinii publicznej, grup interesów i władz publicznych. Potępienie i dezaprobata społeczna stanowią tu element moralny, a panika jest wyrazem histerii i nadmiernej reakcji. Kluczowe jest zaangażowanie mediów – bez nich p.mor. nie ma szans się rozwinąć. Media mogą ją zainicjować lub rozdmuchać. Według Cohena p.mor. powstaje zazwyczaj wokół sytuacji niespotykanej, np. niepopularnej aktywności społecznej, budzącej wątpliwości co do swojego społecznego i moralnego charakteru, a nawet postrzeganej jako zagrożenie. Może powstać nawet wokół mało kontrowersyjnej sprawy, jeśli tylko istnieje sprzyjające podłoże społeczne (fobie czy uprzedzenia), a sprawa zostanie zauważona i nagłośniona przez mass media.

Główną przyczyną powstawania p.mor. jest obserwowany współcześnie kryzys wartości moralnych. Zdaniem Cohena dopóki nie upowszechni się jeden spójny zestaw wartości moralnych, co jakiś czas będą wybuchać epidemie p.mor. Wraz z p.mor. następuje wzrost „publicznej nerwowości”. Odbiorcy komunikatów medialnych mają wrażenie, iż dane zjawisko jest faktycznie istotnym problem bezpośrednio ich dotykającym. Ostatnim etapem wywoływania paniki jest wykorzystanie opinii osób uznanych za ekspertów w danej dziedzinie, publikacja raportów z badań i ekspertyz, a także ukazywanie możliwych rozwiązań danego problemu lub informacji o podjętych działaniach. Z upływem czasu rośnie więc presja społeczna na mocniejszą eksplorację danego zjawiska i wyraźniejsze działanie odpowiednich służb bądź rządu. Budowanie w społeczeństwie atmosfery niepewności i strachu może mieć na celu odwrócenie uwagi od spraw istotnych i może być wykorzystywane przez różne strony sceny politycznej [→ sekurytyzacja].

P.mor. może trwać długo, obejmować całe społeczeństwo i silnie na nie oddziaływać (np. poprzez zmiany w polityce społecznej), ale może również zniknąć bardzo szybko i mieć nikły lub żaden wpływ na życie społeczne.

Zdaniem Cohena p.mor. charakteryzuje się trzema głównymi cechami: przesadą i zniekształceniem, przewidywaniem oraz symbolizacją. Przesada i zniekształcenie dotyczy głównie języka, stylu używanego przez dziennikarzy, których praktyki mają na celu zwrócenie uwagi odbiorców za wszelką cenę. Stosuje się specyficzny język, emocjonalnie nacechowane słownictwo bądź styl zbliżony do dziennikarstwa kryminalnego. Jest to praktykowane zwłaszcza w przyciągających uwagę tytułach, które są często tworzone przez dziennikarzy tak, by łatwo zapadały w pamięć, niezależnie od swojej prawdziwości – mają działać na emocje i przyciągać uwagę odbiorcy. Niejednokrotnie po dłuższym czasie przypomina się o danym zdarzeniu – znajduje się kolejne sprawy, które „wydają się” być z danym zdarzeniem powiązane, „odświeża się” dawne wiadomości na tematy pokrewne, nagłaśnia informacje niesprawdzone, lecz mogące budzić odpowiednie skojarzenia. Zniekształca się wydarzenia i zjawiska, które już miały miejsce, łączy się często niezwiązane ze sobą zdarzenia i zachowania tak, aby jak najbardziej pasowały pod schematy wcześniejszych sytuacji budzących moralne wątpliwości. Drugą cechą p.mor. jest przewidywanie negatywnego rozwoju wydarzeń, co budzi jeszcze większy strach i panikę. Chodzi o założenie, zapowiadanie, że zdarzenie czy zachowanie, zjawisko potencjalnie budzące zagrożenie w społeczeństwie i postrzegane jako dewiacyjne będzie kontynuowane, naśladowane przez kolejne grupy, a negatywne konsekwencje będą się rozszerzać. Rośnie obawa, że zjawisko stanie się powszechne i spowoduje szkody w systemach wartości społeczeństwa. Trzecią cechą p.mor. jest zjawisko symbolizacji w mediach, którą Cohen przedstawił na przykładzie subkultur młodzieżowych – modsów i rockersów z lat 60. XX w. Według niego istnieją trzy etapy w tworzeniu symbolizacji: słowo (mod) staje się symbolem pewnego statusu (przestępcy bądź odbiegającego od normy), wygląd (fryzura, ubrania), obiekty same w sobie stają się symboliczne dla danego statusu (z przypisanymi statusowi emocjami). Efekt kumulacyjny tych trzech etapów powoduje, że same terminy „modsi” i „rockersi” odarte zostają z jakichkolwiek neutralnych kontekstów, natomiast nadane im zostaje tylko i wyłącznie znaczenie negatywne, budzące złe emocje i skojarzenia.

Amerykańscy badacze w dużo mniejszym stopniu niż Cohen wiążą powstawanie p.mor. z działalnością mediów. Erich Goode i Nachman Ben-Yehuda w artykule Moral Panics: Culture, Politics and Social Construction wyliczają pięć elementów składowych p.mor.: niepokój, wrogość, konsensus, nieproporcjonalność, niestabilność. Niepokój – musi istnieć świadomość, że zachowanie określonej grupy lub kategorii społecznej może mieć negatywny wpływ na społeczeństwo i zachowanie porządku społecznego. Wrogość i niechęć – dotyczy określonej grupy, która wyróżnia się ze społeczeństwa i jest pod jakimś względem odmienna, tworząc jasny podział na: „my” i „oni”. Konsensus – choć problem nie musi być ogólnokrajowy, istnieć musi powszechna zgoda co do tego, że dana grupa stanowi bardzo realne zagrożenie dla społeczeństwa. Nieproporcjonalność – pojęcie p.mor. jest adekwatne tylko wówczas, gdy w danym przypadku występuje duża dysproporcja między działaniami a rzeczywistym zagrożeniem ze strony grupy uznanej za niebezpieczną. Niestabilność – zjawisko p.mor. jest wysoce niestabilne i zniknąć może tak szybko, jak się pojawiło, np. z powodu spadku społecznego zainteresowania tematem.

Problematyka p.mor. dotycząca występowania społecznych lęków i obaw zajmuje ważne miejsce w jednej z popularniejszych koncepcji współczesności, jaką jest teoria społeczeństwa ryzyka. Narastanie zagrożeń związanych ze społeczeństwem ryzyka wpływa na pojawianie się i rozwój p.mor., którą można traktować jako rodzaj histerii społecznej wywoływanej przez media i/lub ośrodki władzy w związku z zaistniałymi (lub kreowanymi) zagrożeniami. Zdaniem Kennetha Thompsona we współczesnej epoce można zaobserwować wzrastającą częstotliwość pojawiania się p.mor. Reakcje społeczne na pandemię COVID-19 można uznać za przejawy globalnej p.mor.

Współcześnie główne kwestie podejmowane w badaniach nad p.mor. dotyczą wyolbrzymiania rzeczywistych zagrożeń oraz traktowania paniki jako swoistego narzędzia kontroli i zarządzania porządkiem społecznym z wykorzystaniem mass mediów. [Adam Kołodziejczyk]

Literatura: S. Cohen, Folk Devils and Moral Panics: Creation of the Mods and the Rockers, London 1972 • K. Thompson, Moral Panic. Key Ideas, London 2005 • S. Ungar, Panika moralna versus społeczeństwo ryzyka: konsekwencje zmian w sferze niepokojów społecznych [w:] Socjologia codzienności, red. P. Sztompka, M. Bogunia-Borowska, Kraków 2008.