PANOWANIE NA MORZU – w terminologii zachodniej termin ten (ang. command of the sea) oznacza swobodę w zakresie wykorzystania obszarów morskich i uniemożliwienie ich wykorzystania przez przeciwnika w środowisku podwodnym, nawodnym i przestrzeni powietrznej nad nimi. Doświadczenia drugiej wojny światowej spowodowały, że termin panowanie na morzu [pan.m.] zaczął być stopniowo zastępowany przez termin kontrola morza (ang. sea control) – przyjęto że osiągnięcie pan.m. nie jest możliwe we współczesnym konflikcie zbrojnym ze względu na nowe technologie i rodzaje uzbrojenia. Termin kontrola morza oznacza zdolność do wykorzystania danej części oceanu/morza oraz związanej z nią przestrzeni powietrznej/kosmicznej dla celów militarnych i niemilitarnych oraz uniemożliwienie ich wykorzystania przez przeciwnika w czasie bezpośrednich działań wojennych. Przyjęto również, że małe (słabsze wobec przeciwnika) floty wojenne są zdolne do realizacji odmowy korzystania z morza (ang. sea denial), co oznacza przeciwdziałanie kontrolowaniu rejonu morza przez przeciwnika bez możliwości kontrolowania go przez siły własne.

Termin pan.m. należy do najstarszej kategorii morskiej sztuki wojennej odnoszącej się do możliwości korzystania z morza zarówno w celach wojskowych, jak i pozamilitarnych, ulegało ono w dziejach wojen morskich widocznym zmianom. Historycznie jego synonimami były panowanie nad morzem (ang. dominion of the sea; dominium maris) oraz suwerenność (wolność) morza (ang. sovereignty of the sea).

Koncepcja pan.m. zyskała teoretyczne podstawy poczynając od przełomu XIX i XX w. w pracach teoretyków wojny morskiej szkoły nawalistycznej (Alfred T. Mahan, Philip H. Colomb, Julian S. Corbett, Bernard Brodie, Colin S. Gray) oraz kontynentalnej (Jeune École, Raoul Castex, Wolfgang Wegener, Edward Wegener, René Daveluy, Siergiej G. Gorszkow). Dla większości z nich pan.m. oznaczało kontrolę nad szlakami komunikacji morskiej, a podstawową metodą jego osiągnięcia i utrzymania była bitwa morska z głównymi siłami przeciwnika (bitwa decydująca) oraz ich zniszczenie.

Współcześnie pan.m. zyskało szerszy wymiar, nie tylko ekonomiczno-wojskowy, ale również polityczny i psychologiczny. Przyjęto, że nie ma ono bezwzględnego charakteru (nie może być absolutne), a także może mieć różną skalę: strategiczną – gdy dotyczy całego teatru morskiego (np. Ocean Atlantycki), operacyjną – gdy dotyczy ograniczonych obszarów morskich (np. Morze Bałtyckie, Zatoka Perska) i taktyczną – gdy dotyczy obszaru oceanicznego/morskiego, który obejmuje strefę (sektor) walki morskiej (zazwyczaj 200 Mm). [Andrzej Makowski, Tomasz Szubrycht]

Literatura: M. Vego, Maritime Strategy and Sea Control. Theory and Practice, London – New York 2016 • G. Till, Seapower. A Guide for the Twenty-first Century, London – New York 2018.