PAŃSTWA NIEUZNANE (NIEUZNAWANE) – odnosi się do każdej jednostki geopolitycznej, która uważa siebie za → państwo, podczas gdy inne państwa tworzące społeczność międzynarodową odmawiają uznania takiego jej statusu. Istnieje też odmiana statusu nieuznawania – państwa „częściowo uznane” – w sytuacji, gdy to część państw odmawia uznania. Problem uznania lub nieuznawania nowego państwa jest wyrazem indywidualnych decyzji już istniejących państw i jest jednym z przejawów ich → suwerenności.

Uznanie państwa można zdefiniować jako jednostronny akt, za pomocą którego państwo lub państwa oświadczają lub milcząco przyjmują, że istniejącą organizację terytorialno-polityczną (jednostkę geopolityczną) uważają za państwo, ze wszystkimi wynikającymi stąd konsekwencjami. Jednostronność aktu uznania oznacza proces od podmiotu uznającego ku przedmiotowi uznania i nie wymaga reakcji zwrotnej tegoż przedmiotu. Uznanie jest procedurą potwierdzenia faktu istnienia państwa, legitymizującą je jako równoprawnego uczestnika stosunków międzynarodowych. Od tego momentu ma ono zdolność do realizacji uprawnień międzynarodowych, w tym prawa legacji, zdolności traktatowej, zdolności tworzenia norm międzynarodowych itd. Uznanie może mieć charakter indywidualny lub zbiorowy (kolektywny) – najczęściej w ramach organizacji międzynarodowej. Według innego podziału wyróżnia się: uznanie wyraźne (całkowite, pełne, ostateczne) – bazujące na oświadczeniu woli państwa popartym jakimś aktem, np. notą dyplomatyczną uznającą, uchwałą rządu; uznanie dorozumiane (milczące, prowizoryczne, niepełne, tymczasowe, odwołalne) – oparte na określonym postępowaniu podmiotu uznającego, z którego wynika domniemanie, że uznaje on nowe państwo.

Uznanie jest aktem polityczno-prawnym, zatem podstawą odmowy uznania mogą być względy polityczne (partykularne interesy państw uznających) oraz prawne (niezgodność powstania państwa z prawem międzynarodowym). Przesłankami do odmowy uznania mogą być naruszenia fundamentalnych zasad powszechnego prawa międzynarodowego, np. zasady → integralności terytorialnej, łamania praw człowieka, zakazu użycia siły lub groźby jej użycia. Niekiedy państwa stosują przedłużające się nieuznawanie jako akt natury politycznej wyrażający niechęć wobec nowego państwa. Przykładowo Izrael przez pierwsze lata swojego istnienia nie był uznawany przez państwa arabskie.

Powstanie państw jest procesem długotrwałym, historycznym, zakończonym w momencie, gdy ludność z danego obszaru utworzy rząd sprawujący nad nią suwerenną władzę. Zgodnie z konwencją z Montevideo o prawach i obowiązkach państw z 1933 r. do atrybutów państwowości zalicza się stałą ludność, określone terytorium, rząd (suwerenną władzę) oraz zdolność do wchodzenia w relacje z innymi państwami. Wyróżnić można kilka sposobów powstania państw: 1. rozpad starego państwa na kilka nowych; 2. połączenie się kilku państw w nowy organizm państwowy; 3. utworzenie państwa na terytorium niepodlegającym suwerenności żadnego państwa (we współczesnych uwarunkowaniach nie ma terytoriów niczyich – terra nullius); 4. uzyskanie przez terytorium zależne niepodległości w postaci nowego państwa, np. w formie secesji. W sytuacji powstania państwa na skutek secesji, tj. oddzielenia się od dotychczasowego państwa i utworzenia nowego, istotna jest rezygnacja z własnej integralności terytorialnej przez państwo macierzyste, którego kosztem dokonuje się secesji, co legalizuje akt secesji i ułatwia uznanie. Zasada samostanowienia jest zatem podporządkowana zasadzie integralności terytorialnej. Przykładowo w 2011 r. powstał Sudan Południowy – po referendum w sprawie niepodległości uzgodnionym wcześniej z Sudanem.

Jednym ze współczesnych przykładów państwa nieuznawanego, a właściwie częściowo uznanego, jest Tajwan (Republika Chińska), który można określić jako państwo niesamoistne, samodzielnie realizujące atrybuty podmiotowości. Zakres jego uznania systematycznie spada – w 2015 r. był uznawany przez 22 państwa, w 2017 ‒ 20, a w 2023 ‒ 13 państw. Uznanie Tajwanu za państwo jest traktowane przez Chińską Republikę Ludową za akt nieprzyjazny, gdyż z perspektywy Chin kontynentalnych jest to ich zbuntowana prowincja. Innym przykładem państwa częściowo uznanego jest Kosowo (Republika Kosowa), które w 2008 r. ogłosiło niepodległość od Serbii. Uznawane jest przez kilkadziesiąt państw świata, w tym USA, Niemcy czy Polskę, a nieuznawane np. przez Serbię, Rosję czy Hiszpanię. Należy przy tym pamiętać, że uznanie może być w każdym momencie cofnięte, czego w 2020 r. wobec Kosowa dokonało Sierra Leone. Kolejnym przykładem jest Sahara Zachodnia (Saharyjska Arabska Republika Demokratyczna), która proklamowała niepodległość w 1976 r. Mimo iż większość jej terytorium pozostaje pod administracją Maroka, a rząd znajduje się na uchodźstwie, uznawana jest przez kilkadziesiąt państw, jest również członkiem → Unii Afrykańskiej. Natomiast Cypr Północny (Turecka Republika Północnego Cypru) istniejący od 1983 r. uznawany jest jedynie przez Turcję jako państwo patrona.

Problem uznania lub jego braku dotyczy także jednostek terytorialnych, które formalnie są integralną częścią państw macierzystych, ale faktycznie są od nich niezależne. Są one najczęściej postrzegane przez społeczność międzynarodową jako byty nielegalne, łamiące normy prawa międzynarodowego, w tym integralność terytorialną i nienaruszalność granic, a także destabilizujące bezpieczeństwo międzynarodowe. Większość państw kwestionuje ich państwowość, traktując je jako obszary separatystyczne, niebędące pod kontrolą państwa macierzystego. Nazywa się je państwami de facto, ewentualnie: quasi-państwami, jednostkami quasi-państwowymi, państwami kontestowanymi, fantomowymi, nieformalnymi, reżimami de facto. Do grupy tej zaliczyć można: Osetię Południową, Abchazję, a także Doniecką i Ługańską Republikę Ludową – „niezależne republiki” uznane m.in. przez Rosję – państwo patrona roztaczającego nad nimi parasol ochronny.

Reasumując, stopień formalnego uznania państwa może być różny: 1. stosunkowo szeroka akceptacja prawa do państwowości (np. Palestyny, Kosowa); 2. częściowe uznanie (np. Tajwanu); 3. niewielkie uznanie (np. Abchazji, Osetii Południowej); 4. uznanie ze strony patrona (np. Cypru Północnego); 5. uznanie ze strony innych państw kontestowanych (np. Górskiego Karabachu, Naddniestrza); 6. brak jakiegokolwiek formalnego uznania (np. Somalilandu).

Problem braku uznania dotyczy także tzw. mikronacji (mikropaństw, pseudopaństw, parapaństw, minipaństw, tycipaństw, państw karłowatych), tj. bytów funkcjonujących jako polityczna fikcja, ignorowanych, niekiedy zwalczanych. Przykładami takich jednostek są: Sealandia, Minerva, Hutt River, Liberland, Christiania, Ladonia, Seborgia, Sark czy Kabuto. [Wojciech Tomasz Modzelewski]

Literatura: N. Caspersen, Unrecognized States. The Struggle for Sovereignty in the Modern International System, Cambridge 2012 • N. Caspersen, Degrees of Legitimacy. Ensuring Internal and External Suport in the Absence of Recognition, „Geoforum” 2015, nr 66 • R. Toomla, De facto States in the International System: Conditions for (in-)formal Engagement, Tartu 2014.