PAŃSTWO NARODOWE – państwo zorganizowane przez jeden → naród, w którym wszystkie instytucje państwowe (prawne, kulturalne, gospodarcze) skierowane są (przede wszystkim) ku dobru tego narodu. → Państwo jest tu rozumiane jako organizacja suwerenna, podmiot prawa międzynarodowego i stosunków międzynarodowych. Etniczne państwo narodowe [p.nar.] jest to przeważnie państwo jednego narodu dominującego, traktującego państwo jako „swoje” oraz kilku lub wielu mniejszości (narodowych, etnicznych, językowych, regionalnych, lokalnych). Termin „państwo narodowe” można rozumieć także w dwojakim znaczeniu: ontologicznym i aksjologiczno-normatywnym. W sensie ontologicznym chodzi po prostu o fakt, że państwo jest ludnościowo jednolite, tj. nie posiada liczących się w skali kraju mniejszości narodowych. Jest to sytuacja komfortowa dla państwa, gdyż nie działają w nim tendencje odśrodkowe, destabilizujące jego integralność i siłę. Natomiast p.nar. w sensie aksjologiczno-normatywnym jest państwem bardziej lub mniej nacjonalistycznym, gdyż najważniejsze instytucje kraju – polityczne, gospodarcze, kulturowe, prawne i inne – nakierowane są na dobro dominującej grupy etnicznej, czyli jednego narodu.

W analizach historycznych pojawiały się zarówno tezy, iż naród został stworzony przez państwo, jak i poglądy, że p.nar. stało się pojęciem politycznym dzięki idei nacjonalizmu i zostało stworzone przez naród. Według roboczej definicji narodu w naukach społecznych jest to grupa ludzi posiadająca podobne poczucie tożsamości wspólnotowej i tradycji historycznej, dzielących ze sobą wiele elementów kultury, jak: język, religię czy obyczaje, a znaczna część tej grupy zajmuje określony wspólny obszar geograficzny. Naród i państwo są jednak odrębnymi rzeczywistościami. Naród różni się od państwa faktem, iż jest wspólnotą duchową, niezależną od terytorium i nie mającą swojej organizacji. Państwo może być grupą społeczną szerszą od narodu lub węższą. Obie kategorie grup społecznych są zgodne z prawem natury i są konieczne, służą jednak odmiennym celom. Naród opiera się na uczuciu narodowym, miłości wspólnej i → patriotyzmie. Stosunkiem obywatela do państwa rządzi zaś cnota sprawiedliwości prawnej. Tradycje narodu to cała suma jego przeżyć i doświadczeń dziejowych, a umiłowanie narodu ma także wpływ na podejście do problemu państwa, np. nacjonalizm jest wyrazem instynktu państwowego. Dobro wspólne społeczności państwowej ma pierwszeństwo przed dobrem partykularnym poszczególnych grup narodowych. Kultura narodowa, obyczaj, ideały narodowe, tradycja historyczna – są one wspólnymi wartościami grupy narodowej, których państwo nie może naruszyć (do tych wartości zalicza się także kult religijny i światopogląd, jednakże współcześnie dominują w tej mierze zasady tolerancji i niedyskryminacji). Obowiązuje także zasada rządząca stosunkiem społeczności do jednostki, czyli zasada poszanowania i nienaruszalności praw osoby ludzkiej.

Współcześni historycy dość zgodnie datują powstawanie p.nar. na 1648 r., kiedy to zawarto traktat westfalski, dzięki któremu zakończyła się wojna trzydziestoletnia. Przyjęto także określać ład międzynarodowy oparty na stosunkach suwerennych państw narodowych → ładem westfalskim. Państwo – w dziejowym rozumieniu – jest konstrukcją historyczną i formą organizacji pewnej zbiorowości odróżniającej się od innych cechami, które przez jej członków uznawane są za istotne w stopniu uzasadniającym (legitymującym) istnienie odrębnej organizacji państwowej.

Procesy zachodzące w globalnym świecie oddziałują także na funkcje p.nar., zarówno w wymiarze ekonomicznym, jak i społecznym czy kulturowym. Istotny jest także wzrost znaczenia korporacji transnarodowych i organizacji międzynarodowych. Państwa różnią się co do metod i kierunków ewolucji systemów politycznych. W kontekście ruchliwości społecznej w wymiarze międzynarodowym, nieporównywalnie większej niż np. w XIX w. czy pierwszej połowie XX, a także związanego z tym problemu wielokulturowości, wyróżnia się p.nar. otwarte i zamknięte. W państwach „zamkniętych” polityka jest nakierowana na eksploatację, podporządkowanie, → dyskryminację, redukcję, ograniczanie lub nawet pomijanie w praktyce różnorodności etniczno-kulturowej społeczeństwa, przy tym jednocześnie jest to polityka zorientowana na konstruowanie etnicznego p.nar. [Zenon Trejnis]

Literatura: D. Held, Democracy and the Global Order. From Modern State to Cosmopolitan Governance, Oxford 1997 • E. Wnuk-Lipiński, Świat międzyepoki; globalizacja, demokracja, państwo narodowe, Kraków 2004 • A. Zwoliński, Wprowadzenie do rozważań o narodzie, Kraków 2005.