PATRIOTYZM – miłość do ojczyzny, poczucie identyfikacji z państwem, jego terytorium, historią, krajobrazem, językiem i symbolami władzy. Patriotyzm [pat.] wyraża się troską o dobro wspólne, przedkładaniem interesu publicznego nad prywatnym, cechują go takie wartości, jak lojalność, neutralność polityczna, bezstronność, poczucie identyfikacji z instytucjami demokratycznego państwa i jego głównymi celami. Pat. jest postawą wielowarstwową, złożoną, na którą składają się elementy świadomościowe, emocjonalne oraz behawioralne, znajdujące swój wyraz w zachowaniach zewnętrznych wobec społeczności i jej wartości.

Nie jest to termin jednoznacznie definiowany, o identycznym obszarze pojęciowym. Definicje pat. mają różnoraki charakter, zależnie od tego, na czym głównie bazują: identyfikacji z własnym państwem na podstawie emocji (miłości, przywiązania); kategoryzacji w postaci przynależności narodowej; utożsamiania się – jestem tutaj, mój kraj jest piękny; odwoływania się do określonych kanonów etycznych. Pat. polityczny odwołuje się do praw wolnościowych i równościowych, podczas gdy pat. niepolityczny, czyli kulturowy bądź etniczny, ma zawsze wymiar wspólnotowy i zakłada bardzo silne przywiązanie do ojczyzny, identyfikację ze społecznością i solidarność z jej członkami.

W literaturze i praktyce występują różnorodne klasyfikacje pat., wyróżnia się m.in. następujące rodzaje: umiarkowany, konstytucyjny, pat. przymierza, pat. wolności, pat. etyczny. Pat. umiarkowany według Stephena Nathansona oznacza szczególne przywiązanie do własnego kraju, specjalne poczucie osobistej z nim identyfikacji, szczególną troskę o jego dobro i rodaków oraz gotowość promowania pat. w państwie. Nathanson odrzuca „obowiązek bycia patriotą” na rzecz „obowiązków patriotycznych”. Pat. konstytucyjny (Jürgen Habermas) oznacza zbudowanie tożsamości postnarodowego społeczeństwa opartej na przepisach ustawowych i instytucjach czysto politycznych wolnego i demokratycznego państwa. Pat. porozumienia (John H. Schaar) jest właściwy dla tych krajów, których ludność jest zbyt zróżnicowana etnicznie i kulturowo, i jest oparty „nie na związkach krwi czy religii, nie na tradycji czy terytorium, ale na idei politycznej – przez porozumienie oparte na zestawie zasad, wymianie obietnic i rozwinięciu niektórych zobowiązań”. Pat. wolności (Maurizio Virolego) oznacza wierność prawu i instytucji oraz wspólnej wolności. Z kolei według George’a Kateba pat. oznacza gotowość na śmierć dla swojego kraju – pojmowanego jako związek kilku rzeczywistych i wyimaginowanych składników, taki pat. jest wypełniany wspomnieniami prawdy i fałszu, historii zazwyczaj fałszywie odtwarzanych lub wspomnieniami fałszywych bohaterów, a także poczuciem pokrewieństwa oraz więzi społecznych, które są w dużej mierze niewidoczne lub bezosobowe. Dlatego pat. wolności jest utożsamiany z „gotowością na śmierć i zabicia się dla abstrakcji”. Pat. etyczny (Marcia Baron) zakłada, że człowiek ma więcej moralnych obowiązków wobec innych członków wspólnoty politycznej, w odróżnieniu od nie-członków, a pat. jest nadrzędną cnotą moralną, jeśli nie podstawą moralności. Pat. jest wartością moralną, gdyż to wspólnota, w której żyjemy, definiuje nasz system moralny, a pat. jest istotną częścią tego systemu i tylko patrioci są gotowi bronić kraj po to, by wspólnota mogła przetrwać. Patriota w tym wypadku nie wyraża swojej miłości do ojczyzny, starając się powiększać zasoby kraju i zachować jego naturalne piękno i historyczne dziedzictwo lub uczynić go bogatym, potężnym, kulturowo wybitnym lub wpływowym na scenie światowej. Zamiast tego dąży do sytuacji, w której będzie miał pewność, że w jego ojczyźnie żyje się zgodnie z kanonami etycznymi i promuje wartości moralne, zarówno w kraju, jak i za granicą. Patriota działa na rzecz sprawiedliwego i humanitarnego społeczeństwa i dąży do budowy takiego państwa, które funkcjonuje sprawiedliwie również poza granicami i wykazuje się wspólną ludzką solidarnością. Patriota powinien wspierać projekty dążące do odkrywania ciemnych rozdziałów historii kraju, uznając krzywdy popełnione w przeszłości i opanowując umiejętność reagowania na nie w odpowiedni sposób (poprzez oferowanie czy to przeprosin, czy zadośćuczynienia) oraz upewniając się, że takie krzywdy nie będą popełniane ponownie. Patriota, według Baron, to wyraźnie etyczny typ domagający się sprawiedliwości, respektowania prawa, ludzkiej solidarności w pracy, w dowolnym czasie i dowolnym miejscu.

Pat. nawet w czasach pokoju jest wystawiony na wiele prób, pokus i dylematów wynikających z sytuacji kryzysowych. Według Simon Keller pat. dla niektórych wiąże się z niezachwianą koniecznością wsparcia swojego kraju, podczas gdy dla innych najwyższą formą pat. jest niezgoda z tym, co się w nim dzieje. Dla niektórych pat. zakłada gotowość do zabijania i śmierć za ojczyznę, podczas gdy dla innych wystarczającym dowodem pat. jest dopingowanie swojego kraju w piłce nożnej.

W odniesieniu do żołnierzy, z definicji „służących ojczyźnie”, wymóg prawości żołnierskiej jest utożsamiany (Małgorzata Borkowska-Nowak) z pat. rozumianym jako postawa oparta na jedności i solidarności z własnym narodem, jego dziedzictwem kulturowym i tradycją orężną. Pat. wymaga od żołnierza przedkładania interesu ojczyzny nad interesem własnym. Żołnierze pogłębią swoje poczucie pat., jeśli uznają, że wszystkie działania związane z ich narodem są sprawiedliwe i uczciwe, a duma ze swojego kraju pomaga im wybrać cel misji, ponad potrzebę własnego bezpieczeństwa.

W wymiarze politycznym funkcjonuje instrumentalne wykorzystywanie pat., odwoływanie się przez sprawujących władzę do pat. jako wartości i postawy w celach politycznych, dla zrealizowania własnych egoistycznych celów, z wykorzystaniem mechanizmów propagandy, a niekiedy także walki politycznej. Eksperci nazywają to zjawisko kulturą więziennej komunikacji publicznej. Więzienie jest metaforą ojczyzny, w której lojalność, „interes narodowy” zawsze są określone przez państwo, a nie obywateli, społeczeństwo. Przykładem skrajnie pojmowanego pat. jest pozaprawne działanie w imię państwa („dla dobra państwa”) określane jako → terroryzm państwowy. Oznaczać może sytuację, w której instytucje państwa dążą do realizacji celów pozaprawnymi metodami, a w jego imieniu funkcjonariusze dokonują czynów niemieszczących się w obowiązującym systemie prawnym. [Jolanta Itrich-Drabarek]

Literatura: M. Borkowska-Nowak, Prawość żołnierska w służbie i poza służbą [w:] Etyka żołnierska. Etyka w służbie ojczyźnie, red. K. Jeżyna, J. Gałkowski, M. Kalinowski, Warszawa 2008 • P. Burgoński, Patriotyzm w Unii Europejskiej, Warszawa 2018 • S. Nathanson, Patriotism, Morality, and Peace, Lanham 1993.