PIERWSZA WOJNA ŚWIATOWA – zbrojny konflikt światowy 1914‒1918 między państwami centralnymi (Austro-Węgry, Niemcy, poparte przez Turcję i Bułgarię) a ententą (główne państwa: Wielka Brytania, Francja, Rosja, potem Serbia, Japonia i Włochy); do 1939 r. (wybuchu → drugiej wojny światowej) określana jako wielka wojna.

Równowaga sił w Europie uformowana przez Kongres Wiedeński (1814‒1815) w drugiej połowie XIX w. była ciągle naruszana. Wojna krymska (1853‒1856), konflikty na półwyspie Apenińskim zakończone zjednoczeniem Włoch (1861), wojna prusko-francuska (1870‒1871) zakończona zjednoczeniem Niemiec (1871), wreszcie wojny bałkańskie (1912‒1913) – wszystko to wskazywało na wzrost nacjonalistycznych dążeń w Europie. Zaczął dominować imperializm, który w XIX w. i pierwszej połowy XX był nieodłącznie związany z kolonializmem i cechował się dążeniem do pozyskania nowych terytoriów, dostępu do surowców, zdobycia rynków zbytu, a także tworzeniem baz wojskowych. Te uwarunkowania powodowały w Europie niebezpieczeństwo wybuchu konfliktu zbrojnego o charakterze globalnym, wykraczającym poza kontynent. W pierwszym dziesięcioleciu XX w. umacniały się dwa przeciwstawne sojusze polityczno-wojskowe: Trójprzymierze, czyli państwa centralne (Niemcy, Austro-Węgry oraz Włochy, które w czasie pierwszej wojny światowej wystąpiły z tego sojuszu) oraz Trójporozumienie – ententa (Wielka Brytania, Francja, Rosja; w czasie wojny w ramach tego sojuszu uczestniczyło 27 państw, w tym USA i Japonia). Wybuch wojny w 1914 r. był poprzedzony kilkoma kryzysami międzynarodowymi. Pierwszy w 1905 r. – konflikt francusko-niemiecki ‒ dotyczył Maroka, kolejny został spowodowany przez Austro-Węgry, które dokonały w 1908 r. aneksji byłej prowincji tureckiej – Bośni i Hercegowiny, a w 1911 r. nastąpił drugi kryzys marokański (także francusko-niemiecki). Ostatecznym pretekstem do wybuchu międzynarodowego konfliktu zbrojnego było zabójstwo arcyksięcia austriackiego Franciszka Ferdynanda, następcę tronu w Sarajewie, dokonane 28 czerwca 1914 r. w Bośni (na terytorium Austro-Węgier) przez serbskiego nacjonalistę.

Obowiązujący system sojuszy militarnych spowodował eskalację zdarzeń na zasadzie domina, do sierpnia 1914 r. w konflikcie oficjalnie uczestniczyli główni przedstawiciele obu stron. W Europie działania wojenne objęły prawie cały kontynent, przy tym główne zmagania wojskowe toczyły się na froncie zachodnim we Francji i Belgii oraz wschodnim na terytorium carskiej Rosji, Prus Wschodnich i Galicji. Drugorzędną rolę odgrywał front włoski. Włochy 23 maja 1915 r. dołączyły do państw ententy i rozpoczęły działania przeciw Austro-Węgrom. Z kolei na froncie bałkańskim walki wyglądały zgoła inaczej niż na pozostałych frontach – w przeciwieństwie do długich i wyczerpujących walk w okopach rozstrzygnięcia zapadały tu bardzo szybko, a całe starcia ograniczyły się do kilku krótkich kampanii, w których państwa centralne odnosiły sukcesy militarne. Działania zbrojne toczyły się też na Bliskim Wschodzie i Kaukazie, gdzie armia turecka walczyła z Rosją i Wielką Brytanią. Konflikt zbrojny rozszerzył się na inne kontynenty, wojna stała się światowa, globalna. Spór o kolonie w Afryce pomiędzy Wielką Brytanią a cesarskimi Niemcami doprowadził do działań wojennych we wschodniej i południowo-zachodniej Afryce. Przystąpienie do wojny USA w kwietniu 1917 r. miało decydujące znaczenie dla sukcesu państw ententy. Dzięki temu udało się zakończyć wyniszczającą wojnę pozycyjną i rozpocząć ofensywę na froncie zachodnim. Na froncie wschodnim wojska państw centralnych odnosiły większe sukcesy, a położenie armii rosyjskiej jeszcze bardziej pogorszyła niestabilna sytuacja wewnętrzna Rosji. Upadek caratu, a następnie przejęcie władzy przez bolszewików w październiku 1917 r. umożliwiło państwom centralnym zawarcie pokoju na wschodzie (pokój brzeski 3 marca 1918). Pomimo tego przewaga militarna państw ententy była coraz bardziej widoczna. Bułgaria poddała się jako pierwsze z państw centralnych (podpisała zawieszenie broni 29 września 1918). Formalny stan wojny pomiędzy obydwoma stronami trwał jeszcze siedem miesięcy i został oficjalnie zakończony wraz z podpisaniem traktatów pokojowych z Austrią, Węgrami, Bułgarią oraz Turcją w Saint-Germain-en-Laye, Trianon, Neuilly i Sèvres (traktat pokojowy z Turcją został jednak zerwany przez jej wojnę z Grecją i ostateczny traktat pokojowy został z nią zawarty w Lozannie 24 lipca 1923). Najważniejszy był wypracowany na paryskiej konferencji pokojowej traktat z Niemcami podpisany w Wersalu 28 czerwca 1919 r. [→ ład wersalski]

W pierwszej wojnie światowej wzięły udział 33 państwa (29 w ramach ententy), walczyło ok. 70 mln żołnierzy; zginęło lub zmarło przeszło 8,5 mln żołnierzy, a 12 mln zostało rannych. Liczba ofiar wśród ludności cywilnej jest szacowana na 6,5 mln osób. Wydatki bezpośrednie na wojnę wyniosły 186 mld USD, a pośrednie (straty w ludziach, zniszczone środki trwałe, stracona produkcja itp.) – 152 mld USD (łącznie daje to sumę 338 mld USD). [Andrzej Misiuk]

Literatura: J. Pajewski, Pierwsza wojna światowa 1914–1918, Warszawa 2005 • M. Gilbert, Pierwsza wojna światowa, Poznań: 2003.