POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA – stan emocjonalny i świadomościowy jednostki lub zbiorowości (grup, społeczeństwa) związany z doświadczaniem bezpieczeństwa, jego poziomem ocenianym w kontekście ewentualnego odczuwanego lęku oraz dyskomfortu spowodowanego → zagrożeniami [→ poczucie zagrożenia]. Poczucie bezpieczeństwa [p.bezp.] jest kategorią psychologiczną, jest rozumiane jako subiektywny stan przekonania o dysponowaniu wystarczającymi zasobami do podejmowania działań; ma charakter zarówno emocjonalny, jak i intelektualny (poznawczy). Jest to fizyczne i psychiczne odczuwanie spokoju i pewności, tworzonych np. przez brak zdarzeń niebezpiecznych lub redukcję ryzyka i niepewności; stan spokoju, który wynika z posiadania określonego poziomu bezpieczeństwa, wystarczającego z punktu widzenia jednostki. Stan p.bezp. jest efektem refleksji nad bezpieczeństwem, czyli aktywności poznawczej dotyczącej zainteresowania bezpieczeństwem – własnym, najbliższego otoczenia, narodu, w tym oceny zagrożeń, negatywnych zjawisk mających wpływ na odczucie i przeświadczenie o byciu zabezpieczonym (także przez instytucje państwa). Refleksja nad bezpieczeństwem może być określana jako poziom koncentracji myślenia na perspektywie bezpieczeństwa i uwzględnianie jej w tworzeniu oceny sytuacji życiowych.

Termin p.bezp. wywodzi się z naukowej literaturze anglosaskiej, w której jest powiązany ze strachem przed przestępczością (fear of crime) – emocjonalną reakcją jednostki wynikającą z przeświadczenia o stopniu zagrożenia przestępczością. Od czasów jego konceptualizacji w latach 60. XX w. pojęcie definiuje się poprzez wskazanie na jego afektywne, kognitywne i behawioralne aspekty.

Subiektywne odczucia stanu bezpieczeństwa lub jego zagrożenia czy braku uzależnione są od wielu czynników. Na odczuwanie i postrzeganie własnego p.bezp. wpływ mają m.in. następujące grupy czynników: biologiczne – wiek, płeć, stan zdrowia; psychologiczne i osobowościowe – m.in. stan zrównoważenia emocjonalnego, umiejętność zarządzania emocjami, tendencja do odczuwania lęku/strachu, skłonność do ryzyka, samoocena; socjodemograficzne – miejsce zamieszkania, zawód, wykształcenie, status materialny, sytuacja rodzinna, styl życia, hierarchia potrzeb; czynniki polityczne – reżim polityczny (demokratyczny czy totalitarny), stabilność sytuacji politycznej (wewnętrznej i międzynarodowej); występowanie lub ryzyko wystąpienia krytycznych zagrożeń bezpieczeństwa, takich jak wojny, → terroryzm, → epidemie, → klęski żywiołowe (np. trzęsienia ziemi, tsunami, tajfuny), ale też kryzysy ekonomiczne, ubóstwo i bezrobocie. W kontekście p.bezp. związanego z lękiem przed przestępczością oddziałują także czynniki bezpośrednio związane z jej zwalczaniem oraz doświadczaniem: stan przestępczości w bezpośrednim sąsiedztwie; aktywność policji w najbliższej okolicy; informacje (w tym medialne) dotyczące przestępczości czy działań policji w innych rejonach miasta czy kraju; obawy czy doświadczenia bycia ofiarą przestępstwa – osobiste i/lub dotyczące członków rodziny.

Nowoczesne zaplecze naukowe pozwala sproblematyzować samo postrzeganie przez jednostkę ryzyka, np. wystąpienia zagrożenia (dziedzina badań nad percepcją ryzyka), a wobec psychologiczno-ekonomicznej koncepcji ograniczonej racjonalności człowieka należy uznać, że poza wymienionymi, już i tak licznymi czynnikami wpływającymi na ocenę p.bezp. przez jednostkę, jest ona podatna na pewne efekty poznawcze, uproszczone sposoby wnioskowania, tendencyjność i stronniczość, które, także i przede wszystkim przy udziale treści medialnych i wirtualnych, jeszcze bardziej oddalają p.bezp. od rzeczywistości bezpieczeństwa. Jest to skądinąd tożsame z generalnym trendem współczesności, zgodnie z którym ogólnie zagrożenie (w tym i zagrożenie przestępczością) jest postrzegane jako wszechobecne i rozmyte, trudne do zidentyfikowania co do przedmiotu, zakresu, możliwych działań zabezpieczających i podmiotów za nie odpowiedzialnych (koncepcja społeczeństwa ryzyka). P.bezp. jako konstrukt naukowy mierzalny społecznie wielokrotnie generował, w różnych krajach i okresach, wyniki będące nieadekwatne czy wręcz w opozycji wobec obiektywnych indeksów zagrożeń (np. przestępczości). Jednocześnie p.bezp. obywateli w kontekście potencjalnych bądź rzeczywistych zagrożeń bywa wykorzystywane politycznie. I tak → sekurytyzacja pewnych zjawisk społecznych przez władze, czyli opisywanie ich w odniesieniu do bezpieczeństwa społecznego czy wręcz traktowanie w kategoriach zagrożeń per se, doprowadza do spadku p.bezp. (samo informowanie o niekorzystnych wynikach badań p.bezp. może doprowadzić do tzw. pętli zwrotnej strachu przed zagrożeniami).

Kategoria p.bezp. niezmiennie stanowi stały element diagnozowania stanu społeczeństwa, a także oceny i projektowania polityk szczegółowych państwa związanych z bezpieczeństwem (np. p.bezp. szacowane w skali kraju bywa traktowane jako pośrednia ocena skuteczności pracy służb powołanych do zwalczania przestępczości i zabezpieczenia społeczeństwa, głównie policji). [Aleksandra Zając]

Literatura: S.D. Farrall, J. Jackson, E. Gray, Social Order and the Fear of Crime in Contemporary Times, Oxford 2009 • R. Klamut, Bezpieczeństwo jako pojęcie psychologiczne, „Zeszyty Naukowe Politechniki Rzeszowskiej: Ekonomia i Nauki Humanistyczne” 2012, nr 19(4) • P. Ostaszewski, Lęk przed przestępczością, Warszawa 2014.