POCZUCIE ZAGROŻENIA – jest związane z brakiem → poczucia bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo może być definiowane jako obiektywny stan braku → zagrożenia [zagr.], który jest subiektywnie odczuwany przez jednostki lub grupy. Definicja ta obejmuje dwie perspektywy rozumienia bezpieczeństwa: obiektywną, dotyczącą czynników zewnętrznych, przedmiotowych, które są istotne do prawidłowego życia, oraz subiektywną, dotyczącą podmiotowej oceny stanu posiadania/dostępności/zaspokojenia istotnych dóbr, potrzeb czy wartości. Problem bezpieczeństwa w odniesieniu do jednostek czy społeczności nie istnieje w oderwaniu od percepcji podmiotu i jego doświadczania ‒ mimo że ma charakter subiektywny, odgrywa istotną rolę w ocenie sytuacji i podejmowaniu decyzji.

Daniel Frei koncentruje się na określaniu wzajemnych relacji zachodzących między obiektywnymi i subiektywnymi aspektami bezpieczeństwa i zag. Jego model analizy bezpieczeństwa zawiera cztery podstawowe wskaźniki: 1. stan braku bezpieczeństwa, który ma miejsce wówczas, kiedy występuje duże rzeczywiste zag. zewnętrzne, a postrzeganie tego zag. jest prawidłowe (adekwatne); 2. stan obsesji, który występuje wtedy, gdy nieznaczne zag. jest postrzegane jako duże; 3. stan fałszywego bezpieczeństwa, który ma miejsce wówczas, gdy zag. zewnętrzne jest poważne, a postrzegane bywa jako niewielkie; 4. stan bezpieczeństwa, który jest wtedy, gdy zag. zewnętrzne jest nieznaczne, a jego postrzeganie prawidłowe. Istotna wartość heurystyczna tego sposobu podejścia do analizowania bezpieczeństwa ujawnia się w kilku aspektach. Przede wszystkim w podkreśleniu zarówno dwuwymiarowego charakteru bezpieczeństwa (subiektywnego i obiektywnego), jak i możliwości wystąpienia między tymi wymiarami zgodności, niezgodności bądź konfliktu. Wzorując się na tym podejściu można analizować stan bezpieczeństwa różnych podmiotów indywidualnych i społecznych. W tak pojętej analizie uwzględnia się sferę obiektywnej rzeczywistości (sferę przedmiotową) i sferę świadomości (indywidualnej i zbiorowej bądź grupowej), w której zachodzi odwzorowanie rzeczywistych lub potencjalnych zag. i kształtowanie poczucia bezpieczeństwa jednostki bądź grupy (zbiorowości) społecznej.

Zag. mogą być postrzegane jako przewidywalne bądź nieprzewidywalne (niespodziewane, zaskakujące). Niektóre zag. mają wyraźnie określone właściwości możliwe do określenia w kategoriach czasu i przestrzeni, a inne nie. Postrzeganie rozpoznanych zag. według różnych priorytetów może zmieniać się nie tylko w czasie i przestrzeni, lecz także ze względu na stadium ich rozwoju. W określonym punkcie czasu niektóre zag. są odkrywane, inne trwają nadal, a jeszcze inne wyłaniają się na nowo, przy tym mogą się nasilać lub słabnąć. Zag. mogą być też postrzegane pod kątem możliwości ich eliminacji. Z tego względu wyróżnia się zag., które mogą być trwale wyeliminowane oraz te, które nie mogą być wyeliminowane raz na zawsze, lecz jedynie odsunięte w czasie. Z punktu widzenia kryterium efektywności środków zaradczych wyróżnia się zag., wobec których można zastosować jednorazowe i jednostkowe działania zapobiegawcze oraz takie, które wymagają wielu zespołowych czy wręcz kompleksowych działań. Zag. można także postrzegać ze względu na stopień (skalę) nasilenia: jako zag. pierwszorzędne, drugorzędne, trzeciorzędne lub według innej, subiektywnej skali zag. Niektóre z zag. mają więc ciężar większy, stawiają bowiem ludzi w obliczu kryzysu przetrwania, podczas gdy inne są wprawdzie dokuczliwe dla codziennego życia ludzi, ale można z nimi żyć i funkcjonować.

Krzysztof Kiciński dokonał typologii zag. dla bezpieczeństwa psychospołecznego ze względu na formy ich występowania. 1. Podział zag. ze względu na ich trwałość – na osi od zag. przejściowych, nietrwałych, incydentalnych – do zag. trwałych, względnie stabilnych, działających w długich odcinkach czasu. 2. Podział ze względu na dynamikę rozwoju – od zjawisk niewykazujących tendencji wzrostu, np. pozostających w stanie względnej równowagi z czynnikami je stabilizującymi – do zjawisk rozwijających się i pogłębiających w tempie stałym lub przyspieszonym. 3. Podział ze względu na stadium – od zjawisk, których aktualną postać można uznać za wczesne stadium rozwoju ‒ do zjawisk, które osiągnęły zaawansowane stadium rozwoju. 4. Podział ze względu na stopień kontroli przez społeczeństwo, państwo i jego agendy – od zjawisk, na które można wywierać znaczny wpływ, kontrolować ich przebieg dzięki posiadanym środkom ‒ do zjawisk, które wymykają się kontroli, są trudno sterowalne. 5. Podział ze względu na intencjonalność – od zjawisk, które powstają i rozwijają się jako efekt świadomego działania ze strony tych, którzy pragną je kreować (w warunkach wojny, np. efekty propagandy wojennej przeciwnika) – do zjawisk rozwijających się w wyniku oddziaływania innych czynników niż czyjeś ukierunkowane, intencjonalne działanie. 6. Podział ze względu na stopień przewidywalności – od zjawisk, co do których występowanie i ewentualna dynamika na gruncie posiadanej wiedzy i zdolności diagnozy są łatwo przewidywalne – do zjawisk, których wystąpienie i dynamika rozwoju stanowią zaskoczenie, są trudne do przewidzenia i oszacowania prawdopodobieństwa wystąpienia. 7. Podział ze względu na stopień dostępności poznawczej – od zjawisk, które są łatwo zauważalne i na gruncie posiadanej wiedzy dają się dobrze opisać, diagnozować, analizować – do zjawisk, które mają postać mniej lub bardziej ukrytą, wymykającą się społecznej lub naukowej percepcji, dających się uchwycić jedynie dzięki zastosowaniu właściwej perspektywy poznawczej, odpowiedniej teorii, wyjściu poza powszechnie przyjmowane stereotypy poznawcze. W każdej z wymienionych form zag. ma postać pewnego kontinuum na subiektywnie określonej dla niego skali. Takie psychospołeczne podejście ma tę zaletę, że można je wykorzystywać do pomiaru zag. w wymiarze zarówno realnym (obiektywnym), jak i subiektywnym (np. badania zag. od strony ich percepcji indywidualnej lub zbiorowej).

Ze względu na dużą liczebność zag., różnorodność form występowania oraz ich zmienność w czasie i przestrzeni występują trudności w konstruowaniu ogólnej teorii bezpieczeństwa. Nawet jeśli zag. występują realnie i mają „fizykalny” charakter, to i tak są one subiektywnie odzwierciedlane przez określony podmiot indywidualny lub społeczny. Z tego względu nie należy bagatelizować ani pomniejszać znaczenia subiektywnych kompetencji poznawczych różnych podmiotów społecznych. Nadmierna subiektywizacja, nadwrażliwość w eksponowaniu zag., czyli nieadekwatna reprezentacja poznawcza, także jest szkodliwa i może przybierać postać prognoz samorealizujących się i autodestrukcyjnych.

W postrzeganiu zag. może zaistnieć sytuacja, w której niektóre zjawiska społeczne lub czynniki ujmowane są jako zag., tymczasem w rzeczywistości nie mają takiego statusu. Jest to kwestia błędnej percepcji i oceny zag. ze względu na naturę czynników/zjawisk, które są utożsamiane z zag., a które w istocie nimi nie są. Odróżnianie zag. od wyzwań jest współcześnie ważne poznawczo i jawi się jako istotna trudność poznawcza, ponieważ jedno i drugie zjawisko bywa negatywnie postrzegane i wartościowane społecznie, granica między niepewnością a zag. jest płynna, zakwalifikowanie określonego zjawiska do kategorii zag. lub wyzwania zależy od subiektywnej oceny podlegającej ochronie wartości oraz wrażliwości percepcji społecznego podmiotu. [→ postrzeganie zagrożeń; wyzwania bezpieczeństwa] [Adam Kołodziejczyk, Natalia Moch, Urszula Staśkiewicz]

Literatura: Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, red. D.B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba, Warszawa 1997 • K. Kiciński, Bezpieczeństwo psychospołeczne. System bezpieczeństwa Polski, Warszawa 1993 • A. Kołodziejczyk, Bezpieczeństwo jako fenomen społeczny. Pojęcie bezpieczeństwa, jego interpretacje i odmiany, „Saeculum Christianum: Pismo Historyczno-Społeczne” 2007, nr 14(1).