POKÓJ – najstarszą polityczną definicję przyjmowano w starożytnym Rzymie, kiedy to pokój (pax) oznaczał brak wojny (absentia belli). Pokój [pok.], tak jak i → wojna, jest zjawiskiem towarzyszącym człowiekowi od początku jego istnienia. W XX-wiecznych dziełach badaczy pokoju wyróżnia się (głównie w ujęciu socjologicznym) cztery poziomy pokoju: indywidualny; interpersonalny; wewnątrzgrupowy (w rodzinie, grupie społecznej, narodzie); międzygrupowy (między państwami i narodami).
Pok. to wartość uniwersalna, wartość absolutna, oczywista i powszechnie uznana. Definicje rozwijały się wraz ze wzrostem zainteresowania tym problemem. Spośród sięgających starożytności pojęć na szczególną uwagę zasługuje myśl św. Augustyna, według którego pokój to pełna harmonia między poszczególnymi elementami bytu. Dekompozycja tej ujmującej swoją prostotą definicji doskonale opisuje wielość znaczeń tego pojęcia, pok. na Ziemi należy traktować w czterech kategoriach: pok. wewnętrznego (harmonii duszy i ciała); pok. w państwie; pok. między narodami oraz pok. powszechnego.
W wymiarze międzynarodowym początkowo pok. postrzegany był jedynie w kontekście stanu stosunków między określonymi państwami, stosunków międzypaństwowych ‒ braku wojny. Tę najstarszą (i wciąż żywą) definicję pok. nazywa się współcześnie negatywną. Jej słabość polega na tym, że odpowiada ona jedynie na pytanie, czym pok. nie jest. Nie uwzględnia dynamiki procesów konfliktotwórczych ani pokojowotwórczych, nie opisuje tego, co stanowi infrastrukturę pok. Jest po prostu mało przydatna dla badań nad pok. Klasyczną definicję pok. poszerzył Johan Galtung, według którego antytetycznym stanem pok. jest nie tyle wojna, ile przemoc. Pok. zatem należy pojmować jako brak przemocy – przemocy bezpośredniej, fizycznej, a także przemocy pośredniej, o charakterze strukturalnym i instytucjonalnym. Osiągnięcie stanu braku przemocy strukturalnej oznacza zaś konieczność jej przezwyciężenia, spełnienia długiej listy warunków społecznych. Pok. zatem jest stanem, w którym został spełniony zespół długiej listy warunków społecznych. Zawiera wartości normatywne i aksjologiczne. Nowe rozwinięte definicje, inaczej niż definicje negatywne, mają odpowiadać na pytanie, czym jest pok. i czym być powinien.
W definiowaniu pok. wielką wagę przywiązuje się do traktowania tego stanu jako wartości. W Karcie NZ pok. jako wartość porządku międzynarodowego wymienia się na pierwszym miejscu. Pok. będący sam w sobie wartością jest stanem dynamicznym. Jest czymś więcej niż brak wojny, czymś więcej niż brak przemocy. To „coś więcej” obejmuje respektowanie i zapewnienie możliwości realizowania innych wartości.
Kwestią kłopotliwą dla badaczy pok. pozostaje identyfikacja tych warunków społecznych, także wartości, które mają przesądzać o pok. lub jego braku. Definicje pozytywne pok. opisujące owo „coś więcej” okazały się niezwykle pojemne i nad miarę rozciągliwe. Znajdują one zastosowanie przede wszystkim w ośrodkach badawczych organizacjach działających na rzecz pok., w nauce, dydaktyce wyższych uczelni. Rzadziej stosuje się je w praktyce stosunków międzynarodowych, a jeszcze rzadziej w publicznej debacie i języku potocznym.
Z perspektywy poszczególnych państw i narodów pok. – bez względu na to, jak jest definiowany – może być pokojem (stanem) satysfakcjonującym bądź niesatysfakcjonującym; pokojem „dobrym” lub „złym”, pokojem sprawiedliwym lub niesprawiedliwym. Ale zawsze pokojem. [→ irenologia; pacyfizm] [Bolesław Balcerowicz]
Literatura: R. Aron, Pokój i wojna między narodami (teoria), Warszawa 1995 • B. Balcerowicz, O pokoju. O wojnie, Warszawa 2013 • J. Kukułka, Pokój w teorii i praktyce stosunków międzynarodowych, Warszawa 1991.