POLITYKA ZAGRANICZNA – całokształt instytucjonalnych działań państwa (policy) w sferze zagranicznej. Określenie „polityka zagraniczna” [p.zagr.] zostało spopularyzowane w XVIII w. w okresie powstawania europejskiego systemu państw. Obecne rozumienie p.zagr. związane jest z instytucją dyplomacji państwowej jako narzędzia komunikowania się państwa z jego otoczeniem zewnętrznym. Samą dyplomację można rozumieć na dwa sposoby. Po pierwsze są to techniki działania wypracowane przez przedstawicieli państw do prowadzenia p.zagr. W rozumieniu drugim jest to system relacji między państwami. Podstawowa instytucja p.zagr. została sformalizowana podczas kongresu wiedeńskiego w 1815 r., gdy państwa europejskie porozumiały się co do powołania stałych przedstawicielstw dyplomatycznych. Dyplomaci reprezentują politykę państwa pochodzenia wobec instytucji państwa przyjmującego oraz przekazują informacje ze strony państwa przyjmującego do państwa pochodzenia.

P.zagr. postrzegać należy jako działania państwa skierowane do innych uczestników stosunków międzynarodowych w celu osiągnięcia jego zdefiniowanych interesów. Tym samym jest ona integralną częścią polityki kreowanej przez instytucje państwa i koncentruje się na oddziaływaniu na system międzynarodowy. Jest celowym procesem prowadzonym w określonych etapach, tj. identyfikacji i formułowania interesów państwa oraz kreowania procesów zapewniających ich osiąganie poprzez sformułowanie i osiąganie celów krótko- i długookresowych (lub strategicznych i operacyjnych). P.zagr. służy też do prowadzenia aktywności zewnętrznej państwa w sposób pozwalający na osiąganie przyjętych celów oraz wzmacnianie pozycji państwa w stosunkach międzynarodowych.

Naukowym opracowaniem problemów p.zagr. zajmuje się analiza p.zagr., która stanowi jeden z podstawowych obszarów badań stosunków międzynarodowych, obok studiów nad bezpieczeństwem międzynarodowym i międzynarodowej ekonomii politycznej. Współczesne badania p.zagr. obejmują: analizy procesów decyzyjnych; studia nad instytucjami dyplomacji; analizy porównawcze polityk zagranicznych. Badane są zarówno aspekty wewnętrzne państwa (biurokracja, kadry dyplomatyczne, idee polityczne, psychologia decydenta), jak i działania zewnętrzne (sposoby komunikowania, strategie działań i ich efekty).

Przez stulecia p.zagr. uważano za rodzaj polityki odrębny od polityki wewnętrznej. Współcześnie różnice między p.zagr. i wewnętrzną stają się płynne. Zanika prymat p.zagr. (kształtowanie bezpiecznego otoczenia – budowa pozycji państwa/mocarstwa) nad polityką wewnętrzną (budowa potencjału pozwalającego na odgrywanie istotnej roli międzynarodowej). P.zagr. jest wiązana z interesami definiowanymi przez decydentów państwa (tzw. interesy żywotne, strategiczne, narodowe), które zazwyczaj odnoszą się do sposobów zapewnienia jego suwerenności, bezpieczeństwa i rozwoju. Interesy te mogą być sformułowane w sposób ogólny (deklaracje, zapowiedzi, doktryny, programy, strategie), ale powinny pozwolić na zdefiniowanie celów polityki państwa oraz opracowanie scenariuszy ich osiągania.

Cele p.zagr. można podzielić na trzy grupy. Są to cele o charakterze: 1. ekspansywnym (budowa potęgi państwa, promocja wyznawanych idei i własnej kultury, uzyskiwanie szacunku innych graczy międzynarodowych, zapewnianie pokoju); 2. defensywnym (zabezpieczenie, utrzymanie status quo, ewentualnie abnegacja); 3. podtrzymującym pozycję państwa (suwerenność terytorialna, integracja polityczna i kulturowa społeczeństwa. Przyjąć należy, że cele p.zagr. są wyrazem dążeń państwa (aparatu władzy przy uzyskanej różnymi środkami aprobacie społecznej), środkiem pozwalającym na uksztaltowanie ładu międzynarodowego w sposób zgodny z własnymi oczekiwaniami, swoistymi dyrektywami określającymi formy aktywności aparatu państwa (mającymi zapewnić ten oczekiwany układ ładu międzynarodowego) oraz umożliwiającymi wymuszenie oczekiwanych zachowań innych graczy międzynarodowych. W tym rozumieniu p.zagr. ma być narzędziem efektywnego osiągania interesów państwa poprzez oddziaływania na innych graczy międzynarodowych przy równoczesnym uwzględnianiu (przewidywaniu) ich zachowań w sferze stosunków międzynarodowych. Szczególną rolę w tym zakresie odgrywa proces decyzyjny ukierunkowany na sformułowanie wynikających z interesu celów polityki oraz działań mających umożliwić ich osiągnięcie. Zadaniem p.zagr. jest przewidzenie przyszłego stanu stosunków międzynarodowych i kreowanie stanu pożądanego w sposób pozwalający na osiągnięcie interesów danego państwa. Działania te wykonują organy państwa, które są skoncentrowane na wywieraniu wpływu na inne państwa i pozostałych uczestników stosunków międzynarodowych.

Podstawową wartością polityki państwa jest bezpieczeństwo. Bezpieczeństwo zapewnia przetrwanie i niepodległość danej wspólnoty politycznej. Zazwyczaj stan bezpieczeństwa jest osiągany poprzez ograniczanie możliwości narzucania państwu przez innego gracza międzynarodowego jego woli oraz skuteczną ochronę wartości istotnych dla tego państwa. Wartości te to zdolność państwa do utrzymania suwerenności terytorialnej i politycznej oraz podwyższanie jakości życia społeczeństwa. W tym kontekście rolą p.zagr. jest identyfikacja ryzyka i minimalizacja zagrożeń tych wartości ze strony innych podmiotów stosunków międzynarodowych. Zgodnie z koncepcją → sekurytyzacji rolą p.zagr. jest wykreowanie u odbiorców (opinii publicznej, sojuszników, przeciwników) przekonania, że istniejąca sytuacja międzynarodowa zagraża bezpieczeństwu państwa, które jest zmuszone do reakcji na zagrożenie. Reakcja państwa może przyjąć formułę sojuszu, porozumienia ukierunkowanego na niedopuszczenie do zaistnienia zagrożenia lub zniechęcenie innego gracza międzynarodowego do prowadzenia działań uznanych za kreujących zagrożenie państwa. W historii przyjęło to nazwę doktryn p.zagr., w tym m.in. takich, jak: odstraszania (deterrence), powstrzymywania (containment), dołączania do silniejszych (bandwagoning) i równoważenia (balancing).

Współczesna p.zagr. tworzona jest przez system instytucji – akty prawa, urzędy, agencje, decyzje oraz zespół interesariuszy, bezpośrednio lub pośrednio zainteresowanych i zaangażowanych w prace nad kreowaniem stosunków danego państwa z innymi państwami. To interesariusze tworzą debatę nad p.zagr. i tło jej prowadzenia. Pierwszy krąg interesariuszy ma charakter polityczny – podstawowymi są organy państwa, ich kadry, służba zagraniczna oraz politycy z różnych stronnictw tworzący i komentujący wydarzenia międzynarodowe. W tym kręgu powstają akty prawne, dokumenty rządowe, strategie, deklaracje, prowadzona jest komunikacja dyplomatyczna oraz oficjalne wydarzenia państwowe. Drugi krąg interesariuszy tworzących debatę nad p.zagr. tworzą eksperci, analitycy, naukowcy, dziennikarze i osoby zajmujące się zawodowo szeroko pojętą polityką międzynarodową. W tym kręgu powstają ekspertyzy, analizy, publikacje naukowe, raporty, czasopisma fachowe, relacje medialne i komentarze publiczne. Trzecim kręgiem są instytucje bezpośrednio na pol.zag. nie oddziałujące, ale żywotnie zainteresowane informacjami na ten temat. Są to inwestorzy, biznes krajowy i zagraniczny, sfera mediów ogólnodostępnych. Czyni to z p.zagr. prawdziwie interdyscyplinarną dziedzinę działań państwa, wpływającą na wszystkie inne obszary jego działań (system prawny, polityka gospodarcza, edukacja, obronność, finanse itd.). [→ stosunki dyplomatyczne] [Piotr Mickiewicz, Tomasz Pawłuszko]

Literatura: Badanie polityki zagranicznej państwa, red. E. Haliżak, Warszawa 2018 • Foreign Policy. Theories, Actors, Cases, red. S. Smith, A. Hadfield, T. Dunne, Oxford 2016 • A. Mintz, K. DeRouen Jr., Understanding Foreign Policy Decision Making, New York 2010.