POROZUMIENIA O OGRANICZENIU ZBROJEŃ – układy i traktaty międzynarodowe na rzecz globalnego bezpieczeństwa dotyczące → kontroli zbrojeń i rozbrojenia; wielostronne umowy międzynarodowe oraz umowy bilateralne. Są efektem działań społeczności międzynarodowej w zakresie rozbrojenia oraz ograniczenia → wyścigu zbrojeń, przedsięwzięć ograniczających ilość, jakość i rozmieszczenie sił zbrojnych lub zbrojeń, ich całkowitą likwidację oraz wprowadzenie ograniczeń w zakresie możliwości użycia tych sił w stosunkach między państwami. Rokowania oraz porozumienia w sprawie rozbrojeń dotyczą pięciu rodzajów zakazów: 1. całkowitej eliminacji określonego rodzaju uzbrojenia (zakaz badań, produkcji, posiadania oraz nakaz zniszczenia zapasów); 2. posiadania określonego rodzaju uzbrojenia w danym środowisku człowieka lub na konkretnym obszarze; 3. przeprowadzania doświadczeń z określonym rodzajem broni; 4. rozpowszechniania określonego rodzaju broni wśród państw; 5. podjęcia (lub zaniechania) określonych przedsięwzięć w celu zmniejszenia niebezpieczeństwa wybuchu konfliktu zbrojnego. Porozumienia dotyczą zarówno poszczególnych rodzajów → broni masowego rażenia, jak i broni konwencjonalnej. Umowy bilateralne to głównie te zawarte pomiędzy dwoma mocarstwami o największym potencjale militarnym, tj. USA i Federacją Rosyjską (wcześniej ZSRR). Efektem rywalizacji światowych mocarstw w okresie → zimnej wojny był gwałtowny rozrost potencjałów militarnych na naszym globie, co z kolei wymusiło na społeczności międzynarodowej poszukiwanie rozwiązań powstrzymujących wyścig zbrojeń.
Do najważniejszych wielostronnych umów międzynarodowych dotyczących technologii nuklearnych zalicza się Traktat o nierozprzestrzenianiu broni, który wszedł w życie w 1970 r., zobowiązujący państwa posiadające broń do nierozprzestrzeniania → broni jądrowej, innych nuklearnych urządzeń wybuchowych lub ich technologii do innych państw nieposiadających tej broni. Państwa strony posiadające broń jądrową są również zobowiązane do prowadzenia w dobrej wierze negocjacji w sprawie skutecznych środków związanych z przerwaniem w krótkim okresie wyścigu zbrojeń dotyczących broni jądrowej i rozbrojenia nuklearnego, a także z ogólnym i całkowitym rozbrojeniem odbywającym się pod ścisłą i skuteczną kontrolą międzynarodową [→ nieproliferacja broni jądrowej]. Kolejnym wielostronnym porozumieniem jest Traktat o całkowitym zakazie prób jądrowych z 1996, który zabrania wszelkich próbnych eksplozji broni jądrowej lub innych wybuchów jądrowych na całym świecie. Uchwalony pod auspicjami ONZ Traktat o zakazie broni jądrowej z 2017 r. (wszedł w życie w 2021) został uzgodniony na konferencji pod auspicjami ONZ głosami 122 państw, głównie z Afryki, Ameryki Środkowej i Południowej, Azji i Oceanii; jednakże, co istotne, 69 państw – w tym te posiadające broń jądrową – odmówiło udziału w konferencji. Traktat zakazuje prac nad bronią jądrową, produkcji, testowania, posiadania, użycia oraz grożenia jej użyciem, składowania na swoim terytorium, a także udzielania wsparcia innym państwom w działaniach zakazanych umową. Przystąpiło do niego 68 państw (stan na początek 2023; nie przystąpiło żadne z państw dysponujących bronią nuklearną).
Rozwój arsenałów nuklearnych spowodowany wyścigiem zbrojeń w okresie zimnej wojny dotyczył przede wszystkim USA i ZSRR. Stąd dwustronne porozumienia pomiędzy tymi → mocarstwami jądrowymi miały i nadal mają kluczowe znaczenie dla bezpieczeństwa globalnego. Najnowszym dwustronnym porozumieniem amerykańsko-rosyjskim mającym na celu dalszą redukcję i ograniczenie strategicznych arsenałów nuklearnych jest New START, który wszedł w życie 5 lutego 2011 r. i obowiązuje do 4 lutego 2026 (pierwotny termin jego wygaśnięcia upłynął w 2021 r., jednak został przez oba państwa przedłużony). Jego postanowienia dotyczą zobowiązania stron do ograniczenia liczby głowic nuklearnych oraz kontrolowania rozmieszczania pocisków, bombowców i łodzi podwodnych. (W końcu lutego 2023 r., rok po rozpoczęciu inwazji na Ukrainę prezydent Rosji ogłosił zawieszenie udziału w New Start).
→ Konwencja o broni biologicznej z 1972 r. weszła w życie w 1975. Państwa strony zobowiązują się nigdy nie rozwijać, nie gromadzić zapasów, w żaden inny sposób nie nabywać ani nie przechowywać żadnej broni biologicznej.
Wśród porozumień dotyczących → broni chemicznej do najważniejszych należy konwencja z 1993 r. Państwa strony zobowiązują się nigdy nie używać, opracowywać, produkować, gromadzić, przechowywać, przekazywać ani w żaden inny sposób nie nabywać ani posiadać żadnej broni chemicznej. Zobowiązują się również nigdy nie angażować się w realizację wojskowych celów z wykorzystaniem broni chemicznej, nie udzielać pomocy, nie zachęcać lub nakłaniać w jakikolwiek sposób do angażowania się w zabronioną działalność wynikającą z postanowień konwencji. Państwa strony zobowiązane są do zniszczenia wszelkiej broni chemicznej i obiektów jej produkcji znajdujących się na ich terytorium. Są także zobowiązane do poddania się wszelkiej jurysdykcji i kontroli w zakresie produkowanych środków chemicznych, z zastrzeżeniem, że regulacje te nie ograniczają i nie utrudniają rozwoju gospodarczego czy technologicznego państw, które do konwencji przystąpiły.
W zakresie ograniczania zbrojeń konwencjonalnych wymienić należy Konwencję o zakazie lub ograniczeniu użycia niektórych rodzajów broni konwencjonalnej, które mogą być uznane za nadmiernie szkodliwe lub mające niekontrolowane skutki z 1980 r., która weszła w życie w 1983 r. Po zakończeniu zimnej wojny w 1990 r. zawarto Traktat o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie. Porozumienie ramowe zawarto w Paryżu pomiędzy państwami NATO i Układu Warszawskiego, kończyło ono formalnie drugą rundę wiedeńskich negocjacji rozbrojeniowych → KBWE. Jest często określane jako kamień węgielny bezpieczeństwa europejskiego. Jego głównym celem było wyeliminowanie przytłaczającej przewagi ilościowej ZSRR w zakresie broni konwencjonalnej w Europie poprzez ustanowienie równych limitów ilości czołgów, opancerzonych pojazdów bojowych, ciężkiej artylerii, samolotów bojowych i śmigłowców szturmowych, które państwa NATO i Układu Warszawskiego mogłyby rozmieścić na swoich terytoriach w Europie. Traktat ten został opracowany w taki sposób, aby żaden sojusz nie zgromadził sił na potrzeby wojny ofensywnej typu blitzkrieg, która mogłaby spowodować odpowiedź w postaci użycia broni nuklearnej. W 1997 r. została przyjęta konwencja o zakazie użycia, składowania, produkcji i przekazywania min przeciwpiechotnych oraz o ich zniszczeniu, która ma na celu wyeliminowanie użycia min przeciwpiechotnych jako środka walki zbrojnej.
Lista porozumień związanych z ograniczaniem, kontrolą zbrojeń jest o wiele dłuższa, wspomnieć należy choćby o traktatach ustanawiających → strefy bezatomowe czy porozumieniach dotyczących → środków budowy zaufania. [Marcin Walkowiak]
Literatura: T. Nichols, D. Stuart, J.D. McCausland, Tactical Nuclear Weapons and NATO [w:] G. Arbman, C. Thornton, Russia’s Tactical Nuclear Weapons. Part I: Background and Policy Issues, Stockholm 2003 • M. Tabor, Porozumienia w sprawie kontroli zbrojeń i rozbrojenia, „Rocznik Strategiczny” 2013, nr 14 • United States, Disarmament Treaties Database, https://treaties.unoda.org/ [dostęp: 20.01.2023].