BEZPIECZEŃSTWO CZŁOWIEKA – oznacza zabezpieczenie przed stałymi zagrożeniami, takimi jak głód, choroby, ucisk, a także ochronę przed gwałtownymi i szkodliwymi wstrząsami w życiu codziennym. Bezpieczeństwo jest dla człowieka najważniejszą potrzebą oraz wartością i dlatego stanowi cel działania zarówno jego samego, jak i różnych instytucji w życiu społecznym (przez niego do tego celu powołanych). Bezpieczeństwo człowieka [bezp.cz.] można rozpatrywać w wymiarach: ontologicznym (jakim jest bytem?), epistemologicznym (jakie są granice i możliwości poznania?), metodologicznym (jak należy je badać?), aksjologicznym (czemu służy?) oraz prakseologicznym (jak efektywnie je kształtować?). Można jeszcze do tego uwzględnić siatkę pojęciową, czyli zbiór powiązanych ze sobą pojęć z danej dyscypliny naukowej, która umożliwia opis i uporządkowanie wiedzy o bezp.cz. Początkowo kwestie bezp.cz. zajmowały niezwykle ważne miejsce w rozważaniach filozofów (bezp. personalistyczne), później dołączyli do nich socjolodzy (bezp.cz. w społeczeństwie), psycholodzy (bezp. psychologiczne), pedagodzy (bezp.cz. w środowisku wychowawczym) oraz przedstawiciele innych nauk. Badania w → naukach o bezpieczeństwie polegają m.in. na poznawaniu → zagrożeń, czynników kształtujących bezp.cz. i optymalizowaniu jego działań w sytuacji zagrożenia oraz ocen skuteczności systemów i instytucji powołanych do zapewnienia bezp. Zagrożenia są immanentną cechą ludzkiej egzystencji. Współczesny świat, mimo wysiłków różnych instytucji ukierunkowanych na zapewnienie człowiekowi bezp., ge-neruje coraz więcej sytuacji, które w bliższej lub dalszej perspektywie stwarzają ryzyko naruszenia i/lub utraty cenionych przez ludzi wartości, m.in. takich jak życie, zdrowie, godność, dobre imię, jak również światopoglądowych założeń nadających sens ludzkiej egzy-stencji – istotnych dla człowieka wartości i potrzeb. Do niedawna bezp.cz. kojarzone było z problemami społecznymi, które swe źródło miały w sytuacji społeczno-gospodarczej państwa, rodzin oraz jednostek. Aby np. poprawić bezp. ekonomiczne człowieka, poszukiwano systemu, który miał zapewnić ład społeczny w państwie. Tradycyjny system bezp. ekonomicznego człowieka oparty jest w uproszczeniu na zabezpieczeniu społecznym i pomocy socjalnej. Natomiast koncepcja bezp.cz. w odróżnieniu od tradycyjnego rozumienia rozszerza zagrożenia jego egzystencji o inne płaszczyzny. W ten sposób łączy trwały i zrównoważony rozwój człowieka z bezp. sektorowym państwa, regionu czy gminy.

W społecznym wymiarze bezp.cz. dość istotną rolę odgrywają zasoby kapitałowe i naturalne. Kapitał ludzki uważany jest za czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego. Stanowi on o przyszłym dobrobycie, potencjale i możliwościach gospodarki w przyszłości. Kapitał ludzki jako zasób wiedzy i umiejętności człowieka przekłada się na zwiększoną innowacyjność gospodarki i wyższe tempo wzrostu gospodarczego. Wpływa też pozytywnie na ograniczenie nierówności dochodowych oraz na swobodny rozwój człowieka. Umiejętności i wiedza jednostek mają kluczowe znaczenie dla bezp.cz. Ponadto dość istotnym czynnikiem wpływającym na bezp.cz. jest kapitał społeczny, jego istotę stanowią wiedza i umiejętności, ale osadzone w relacjach i stosunkach społecznych, których najistotniejszym elementem jest skłonność do łączenia się poszczególnych osób w grupy w celu realizacji wytyczonych celów. Często jest to współdziałanie osób dla poprawy indywidualnej sytuacji lub rozwiązania problemów społecznych. Miarą kapitału społecznego jest powstawanie sieci obywatelskiego zaangażowania, udział w demokratycznych procedurach, a także aktywność w lokalnych stowarzyszeniach. Obok zasobów ludzkich i środowiskowych na bezpieczny rozwój człowieka ma również wpływ ekologia społeczna, a szczególnie kwestie kształtowania bezpiecznej przestrzeni miejsca zamieszkania.

Na bezp.cz. składa się szereg czynników, do których można m.in. zaliczyć: jakość życia, → bezp. żywnościowe, → bezp. personalne (osobiste), → bezp. ekologiczne, → bezp. informacyjne czy → bezp. społeczne. Bezp.cz. jest ściśle powiązane z koncepcją → human security, która stała się kolejnym stadium ewolucji poszerzonego ujmowania bezp. Termin ten upowszechnił Raport na temat rozwoju społecznego Programu NZ ds. Rozwoju (UNDP) z 1994 r., w którym podjęto próbę interpretacji pojęciowej bezp.cz. i związku pomiędzy zrównoważonym rozwojem ludzkości a bezp. Przyjęto, że bezp. jednostki ludzkiej wiąże się z ochroną ludzi przed trwałymi i istotnymi zagrożeniami o naturalnym i społecznym charakterze oraz podejmowaniem działań na rzecz zwiększenia możliwości rozwijania przez jednostki i wspólnoty świadomych wyborów i działań we własnym interesie. Określono wówczas następujące czynniki, które oddziałują na stan bezp.cz.: stan gospodarki, wyżywienie, zdrowie, środowisko naturalne, brak zagrożeń, wolność polityczna. Wskazano na konieczność zmiany koncepcji bezp. w dwóch założeniach o przejściu od wyłącznej akcentacji bezp. terytorialnego i władzy politycznej do podkreślenia znaczenia bezp.cz.; od bezp. militarnego państwa do bezp. w innych dziedzinach, w tym osiągnięcia trwałego i zrównoważonego rozwoju człowieka (ludzkości). W raporcie wskazano siedem głównych kategorii bezp.cz.: ekonomiczne, żywnościowe, zdrowotne, ekologiczne, personalne, polityczne i społeczne. W takim ujęciu bezp.cz. uwzględnia dziedzinę bezp. humanitarnego (franc. la sécurité humaine), którą wprowadził kanadyjski badacz Charles-Philippe David. Współcześnie to pojęcie kojarzone jest często z ratowaniem i ochroną życia człowieka w czasie klęsk oraz katastrof czy wsparciem ludzi narażonych na konsekwencje długotrwałych kryzysów. Dlatego łączy się je z pokonywaniem trudności rozwojowych, związanych np. z konsekwencjami → migracji spowodowanych działaniami człowieka (np. wojnami) czy natury (długotrwałe susze), z powołaniem się nie tylko na prawo do życia, ale na poszanowanie godności ludzkiej. Bezp.cz. jest zagrożone zawsze wtedy, gdy są kwestionowane i negowane jego prawa [→ prawa człowieka].

Fen Osler Hampson wskazał na trzy koncepcje pojęcia bezp.cz.: pierwsza z nich określa bezp. jednostki w kategoriach praw naturalnych i rządów prawa; druga nawiązuje do idei humanitaryzmu i działań na rzecz wzmacniania prawa międzynarodowego w kwestii → zbrodni ludobójstwa i → zbrodni wojennych, eliminacji broni szczególnie niebezpiecznej dla ludności cywilnej oraz interwencji humanitarnych; trzecia odnosi się do idei sprawiedliwości społecznej. Koncentrują się one w większości na problemach związanych z rozwojem i ochroną praw człowieka, które odpowiadają nurtowi freedom from want – wolność od niedostatku, nędzy, ubóstwa – oraz z interwencjami humanitarnymi prowadzonymi w celu ochrony życia i praw jednostek, czyli w koncepcji freedom from fear – wolność od strachu.

Bezp.cz. powinno być rozpatrywane w trzech podstawowych wymiarach: jednostki, społeczeństwa oraz gatunku ludzkiego; jest ono warunkiem przetrwania ludzkiego gatunku, potrzebą, wartością, stanem świadomości oraz prawem. Problematyki bezp.cz. nie da się zamknąć w jednej dyscyplinie naukowej, a więc nadal będzie ona pod wpływem teorii formułowanych przez przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych. [Janusz Gierszewski]

Literatura: Ch.-Ph. David, La guerre et la Paix: approches contemporaines de la sécurité et de la stratégie, Paris 2000 • J. Gierszewski, Personal Security within the Human Security Paradigm, „Security Dimensions. International and National Studies” 2017, nr 3 • F.O. Hampson, Bezpieczeństwo jednostki [w:] Studia bezpieczeństwa, red. P.D. Williams, Kraków 2012.