PRAWA CZŁOWIEKA – niezbywalne, uniwersalne, przyrodzone, równe, niepodzielne uprawnienia i wolności jednostki, wynikające z ludzkiej godności, gwarantujące jednostce autonomię i jej poszanowanie w niezbędnym zakresie w jej relacji z państwem (układ wertykalny – podmiotem uprawnionym jest jednostka a podmiotem zobowiązanym państwo). W myśl prawnonaturalnego rodowodu prawa człowieka [pr.cz.] są uniezależnione od państwa, co oznacza, że akt ich pozytywizacji (spisanie tych praw przez krajowego ustawodawcę) jest tylko formą ich ochrony, a nie warunkiem ich obowiązywania.

Początkowo główny nacisk kładziono na spoczywających na władzach państwowych zobowiązaniach o charakterze negatywnym, zakazujących arbitralnej ingerencji w sferę wolności jednostki (zakazy np. arbitralnego pozbawienia życia, tortur i nieludzkiego traktowania, arbitralnego pozbawienia wolności, arbitralnej ingerencji w tajemnicę korespondencji czy wolność słowa). Następnie – w duchu zapewnienia możliwie najpełniejszej skuteczności pr.cz. (zasada efektywności) – w większym stopniu podkreślano znaczenie zobowiązań o charakterze pozytywnym, nakładających na władze publiczne i funkcjonariuszy państwa obowiązki podejmowania konkretnych działań prawnych i pozaprawnych celem zapewnienia, by jednostka mogła skutecznie korzystać ze swojego prawa. Oznaczało to ustanawianie odpowiednich regulacji prawnych, instytucji, mechanizmów i środków umożliwiających rzeczywiste korzystanie z praw, dochodzenie roszczeń i monitorowanie przestrzegania praw jednostki oraz zapewnienia ich poszanowania – w niezbędnym zakresie – ze strony osób trzecich. Państwo bowiem ponosi odpowiedzialność za stany faktyczne w układzie wertykalnym jednostka‒jednostka, jeśli nie wypełniło swoich zobowiązań pozytywnych, np. brak jest odpowiednich przepisów w prawie wewnętrznym, brak ustanowienia właściwych instytucji (służb) urzeczywistniających korzystanie z tych praw i ich ochronę albo bezczynność tych ostatnich. Poszanowanie pr.cz. uznaje się za jeden z elementów praworządności.

Pr.cz. przysługują wszystkim osobom ludzkim niezależnie od jakichkolwiek kryteriów. Podstawowym założeniem idei pr.cz. jest ochrona jednostki przed poważnymi nadużyciami politycznymi oraz ochrona podstawowych wartości godnego życia. Określają one uniwersalne standardy w takich obszarach, jak bezpieczeństwo, egzekwowanie prawa, równość, udział w życiu politycznym i edukacja. Wyróżnia się pięć generacji pr.cz.: pierwsza – prawa osobiste (obywatelskie) i polityczne (np. prawo do życia, wolność od tortur, bezpieczeństwo osobiste, do poszanowania życia rodzinnego i prywatnego, wolność sumienia i wyznania, wolność pokojowych zgromadzeń); druga – prawa gospodarcze, społeczne i kulturalne (np. prawo do pracy, do godziwych zarobków, do odpowiedniego poziomu zabezpieczenia społecznego, do ochrony zdrowia, do udziału w życiu kulturalnym); trzecia – prawa zbiorowe, solidarnościowe (prawo do pokoju, do dziedzictwa kulturowego, do czystego środowiska, do rozwoju, do samostanowienia, partycypacji i komunikacji); czwarta – prawa mniejszości (narodowych, etnicznych, plemiennych, rasowych, religijnych, kulturalnych); piąta – standardy bioetyczne.

Do najważniejszych zasad ochrony pr.cz. zalicza się następujące: uniwersalizmu, równości i niedyskryminacji, sytuacyjności (nakazującej uwzględnienie wszystkich istotnych okoliczności sprawy i przyznającej władzom państwowym tzw. margines oceny), efektywności pr.cz. (wymagającej interpretacji przepisów prawnych i ich stosowania w sposób służący możliwie pełnemu urzeczywistnieniu pr.cz. i zapewnieniu skutecznej ich ochrony), integralności pr.cz. (traktującej wszystkie pr.cz. jako swoistą jedność wynikającą z tego samego źródła, jakim jest przyrodzona i niezbywalna godność ludzka), zakaz nadużywania prawa (w myśl którego nieprzekraczalną granicą w korzystaniu przez jednostkę z przysługujących jej praw i wolności jest naruszenie praw i wolności drugiego człowieka).

Poza kilkoma wyjątkami (np. zakaz tortur i nieludzkiego traktowania, zasada lex retro non agit oraz zakaz niewolnictwa i poddaństwa) pr.cz. nie mają charakteru absolutnego i mogą doznawać pewnych ograniczeń. Najczęstszym ich rodzajem są przedsięwzięte przez państwo środki limitacyjne, czyli ograniczenie praw i wolności jednostki/jednostek podejmowane dla ochrony celu prawowitego, czyli m.in. bezpieczeństwa państwa, bezpieczeństwa publicznego lub zapobiegania przestępczości (np. instytucja podsłuchu – kontrolowanie i utrwalanie rozmów). Takie ograniczenia są dopuszczalne pod warunkiem spełnienia konkretnych wymogów gwarantujących jednostce ochronę przed arbitralnością działania organów państwa i jego funkcjonariuszy. Z kolei w sytuacji zaistnienia szczególnego niebezpieczeństwa zagrażającego życiu narodu możliwe jest wprowadzenie środków derogacyjnych ograniczających prawa i wolności wszystkich jednostek na terytorium danego państwa lub jego części (odpowiednik krajowej instytucji → stanów nadzwyczajnych).

Zespolenie norm, instytucji i mechanizmów służących poszanowaniu praw i wolności jednostki doprowadziło do ukształtowania się systemów ochrony pr.cz. na poziomie uniwersalnym (ONZ), regionalnym (m.in. system Rady Europy) i krajowym. Owocem tych systemów są standardy pr.cz., czyli normy z zakresu ich ochrony wraz z ich dynamiczną interpretacją i mechanizmem implementacji. Z traktatowych i politycznych mechanizmów ochrony praw i wolności jednostki mogą skorzystać wszystkie osoby znajdujące się w jurysdykcji państw należących do danego systemu ochrony pr.cz. W ostatnich latach rozwinęła się koncepcja ekstraterytorialnego obowiązywania i stosowania międzynarodowych instrumentów ochrony pr.cz., pozwalająca na przypisanie państwom odpowiedzialności za czyny i zaniechania popełnione przez ich funkcjonariuszy poza terytorium państwowym oraz ponoszenie odpowiedzialności międzynarodowej z tytułu naruszeń mających miejsce np. na wodach międzynarodowych lub na terytorium innego państwa w ramach międzynarodowej operacji wojskowej. [→ prawa człowieka w czasie wojny] [Marta Szuniewicz-Stępień, Alicja Żukowska]

Literatura: B. Gronowska i in., Prawa człowieka i ich ochrona, Toruń 2005 • H.J. Steiner, P. Alston, R. Goodman, International Human Rights in Context, Law Politics, Morals, Oxford 2007.