PRAWA CZŁOWIEKA W CZASIE WOJNY – początkowo przyjmowano, że reżim normatywny międzynarodowej ochrony → praw człowieka [pr.cz.] jest stworzony dla czasów pokoju i nie ma zastosowania do konfliktów zbrojnych, dla których stworzono specjalny zbiór norm – → międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych (MPHKZ). Tylko konwencja dotycząca zakazu tortur wyraźnie przewidywała, że jej postanowienia obowiązują we wszelkich okolicznościach, w tym także w czasie → konfliktu zbrojnego. Jednak już od lat 60. XX w. w ramach ONZ podkreślano, że podstawowe pr.cz. powinny być poszanowane zarówno w czasie pokoju, jak i w czasie wojny. Na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ wskazywano na trwałe wartości istniejących zasad humanitarnych mających zastosowanie w konfliktach zbrojnych, a służących zapewnieniu ochrony praw i wolności jednostki w toku działań zbrojnych oraz na terytoriach okupowanych.

Traktaty międzynarodowe z zakresu ochrony pr.cz. przewidują mechanizm derogacji, czyli możliwość obniżenia poziomu zobowiązań państwa w zakresie ochrony pr.cz., pod warunkiem pełnego poszanowania praw niederogowalnych oraz spełnienia warunków ustanowionych w klauzuli derogacyjnej – wymogów formalnych (w tym notyfikacji), testu konieczności (zezwalającego jedynie na ograniczenia niezbędne w danej sytuacji), zgodności z zobowiązaniami wynikającymi z prawa międzynarodowego i niedyskryminacji w stosowaniu środków derogacyjnych.

W czasie konfliktu zbrojnego – w razie skorzystania przez państwo z klauzuli derogacyjnej – władze państwowe i ich funkcjonariusze (w tym żołnierze) muszą przestrzegać praw i wolności jednostki, z ograniczeniami przewidzianymi prawem. Niektóre pr.cz. muszą nadal być przestrzegane, takie jak przykładowo prawo do życia (za wyjątkiem przypadków pozbawienia życia będącego skutkiem postępowania zgodnego z normami MPHKZ), zapewnienie podstawowych gwarancji sądowych, poszanowanie życia rodzinnego oraz zakazy: tortur i nieludzkiego traktowania, niewolnictwa i poddaństwa, arbitralnego pozbawienia wolności, zakaz retroaktywności prawa karnego. Ponadto fakt, że MPHKZ nie posługuje się terminem pr.cz. nie oznacza, że ochrona przyznana w nim jednostce odnosi się do innych praw niebędących pr.cz. Wręcz przeciwnie, pr.cz. znajdują potwierdzenie w szczegółowych, często drobiazgowych normach MPHKZ, a poważne i rażące naruszenia podstawowych praw i wolności jednostki zostały zakwalifikowane jako → zbrodnie wojenne.

Obecnie przyjmuje się (poza doktryną amerykańską opierającą się twardo na MPHKZ jako lex specialis) współistnienie i wzajemne uzupełnianie się norm z zakresu ochrony pr.cz. i norm MPHKZ, choć budzi to pewne trudności, w szczególności w zakresie przestrzegania restrykcyjnych regulacji prawnoczłowieczych w sytuacji konfliktu zbrojnego. Przykładem może być fundamentalne prawo do życia, ponieważ o ile w świetle MPHKZ – prawa mającego zastosowanie w międzynarodowym konflikcie zbrojnym – dopuszczalna jest śmierć osób niebiorących udziału w działaniach zbrojnych, jeśli jest to proporcjonalne w stosunku do bezpośredniej i konkretnej korzyści wojskowej uzyskanej na skutek ataku, to na gruncie norm z zakresu międzynarodowej ochrony pr.cz. każdy przypadek pozbawienia kogoś życia wymagałby rozpatrzenia z punktu widzenia jego ewentualnej arbitralności (test bezwzględnej konieczności pozbawiania życia jednostki) oraz przeprowadzenia skutecznego urzędowego śledztwa. W systemie Rady Europy klauzula derogacyjna przewiduje, że nie stanowią naruszenia zobowiązań w zakresie ochrony prawa do życia działania będące legalnymi w czasie wojny (lawful acts of war), a zatem ich dopuszczalność powinna być oceniana w świetle norm MPHKZ, jednakże przyjmuje się w literaturze, że zabicie bezbronnego i niestanowiącego zagrożenia kombatanta (czyli osoby uprawnionej do walki w świetle prawa międzynarodowego), gdy istnieje możliwość jego pochwycenia, będzie uznana za niezgodną ze standardami pr.cz., mimo iż formalnie normy MPHKZ tego nie zakazują.

Główne trudności w przestrzeganiu w warunkach wojennych zobowiązań z zakresu ochrony pr.cz. dotyczą zobowiązań pozytywnych w zakresie ochrony życia (prewencyjnych, proceduralnych, odszkodowawczych), w tym: obowiązku przeprowadzenia skutecznego urzędowego śledztwa w przypadku śmierci jednostki na skutek użycia siły śmiercionośnej przez funkcjonariuszy państwa (żołnierzy), dopuszczalności zatrzymania ze względów bezpieczeństwa (tzw. security detention) z perspektywy ograniczeń składających się na prawnoczłowieczy zakaz arbitralnego i pozasądowego pozbawienia wolności (prawne i faktyczne podstawy zatrzymania i pozbawienia wolności, w tym standard „uzasadnionego podejrzenia”, wymóg niezwłocznego postawienia przed sędzią lub innym upoważnionym urzędnikiem, zapewnienie sądowej kontroli legalności pozbawienia wolności – habeas corpus, katalog praw przysługujących osobie zatrzymanej itd.)
oraz realne możliwości przeprowadzenia rzetelnego postępowania sądowego przed niezależnym i bezstronnym sądem w warunkach działań zbrojnych, w szczególności prowadzonych poza granicami kraju.

Niewątpliwie jednak dodatkowe zobowiązania w czasie działań zbrojnych wynikające z prawa międzynarodowego pr.cz. doprowadziły do zwiększenia wymogów i ograniczeń spoczywających na stronach konfliktu, służąc dalszej humanizacji konfliktów zbrojnych. Trybunały pr.cz. rozpatrują skargi dotyczące zdarzeń mających miejsce podczas konfliktu zbrojnego (np. sprawy czeczeńskie czy skargi przeciwko Zjednoczonemu Królestwu odnoszące się do wydarzeń z Iraku rozpatrywane przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka), ponadto międzynarodowe trybunały karne odnoszą się do standardów ochrony pr.cz. w sprawach dotyczących odpowiedzialności karnej jednostki za zbrodnie wojenne. [Marta Szuniewicz-Stępień, Alicja Żukowska]

Literatura: L.C. Green, Human Rights in Peace and War: An Historical Review [w:] Krisensi-cherung und Humanitärer Schutz Crisis Management and Humanitarian Protection Festschrift für Dieter Fleck, red. H. Fischer, U. Froissart, W. Heintschel von Heinegg, Ch. Raap, Berlin 2004 • International Humanitarian Law and Human Rights: Towards a New Merger in International Law, red. R. Arnold, N. Quenivet, Nijhoff 2008 • G. Oberkeitner, Human Rights in Armed Conflict. Law, Practice, Policy, Cambridge 2015.