PROPAGANDA – proces składający się z celowego i planowanego użycia każdej formy publicznych lub masowo wytwarzanych przekazów informacyjnych zaprojektowanych w taki sposób, aby wpływały na umysły i emocje docelowej grupy odbiorców, w określonym celu. Słowo propaganda [pr.] pochodzi z jęz. łacińskiego, propagatio oznacza rozkrzewianie. Wśród definicji pr. przeważają te, które łączą ją z metodami socjotechnicznego wpływu: manipulacją, perswazją, sugestią, z mniej lub bardziej systematycznym wysiłkiem mającym na celu manipulowanie przekonaniami, postawami lub działaniami innych ludzi. Pr. jest elementem komunikacji politycznej, sposobem oddziaływania na opinię publiczną, a także narzędziem w → wojnie psychologicznej.

Kampanie propagandowe realizowane są według schematu składającego się z pięciu elementów: źródła – kanały informacyjne pr.; czas rozpoczęcia i prowadzenia kampanii; publiczność – odbiorcy pr.; temat – sprawa, której dotyka kampania; misja – cel kampanii (elementy te określane są jako STASM, od pierwszych liter ich angielskich nazw: source, time, audience, subject, mission). Wyróżnia się trzy podstawowe rodzaje pr.: białą, szarą i czarną. Pr. biała to działania, w których źródło i pochodzenie informacji są znane odbiorcom. Przekazywane informacje są podawane w sposób wybiórczy, z uwypukleniem tych sprzyjających stronie przekazującej i jednoczesnym pomijaniem faktów niewygodnych. W pr. szarej źródło informacji nie jest do końca znane, można jedynie domyślać się jego pochodzenia, a przekazywana w jej ramach informacja jest korzystna bądź też niekorzystna dla określonej grupy odbiorców. Informacje są podawane w taki sposób, aby nosiły znamiona przecieku informacyjnego. Pr. czarna jest z założenia budowana na kłamstwie i fałszu [→ dezinformacja]. Zarówno źródło informacji, jak i sama informacja są z założenia fałszywe. Celem tego typu działań jest uzyskanie w docelowej grupie odbiorców odpowiedniego efektu psychologicznego, polegającego na całkowitej zmianie postrzegania bieżącej sytuacji politycznej, społecznej, ekonomicznej, militarnej itp.

Wyróżnia się dwie kategorie pr.: strategiczną i taktyczną. Pr. strategiczna jest ukierunkowana na osiągnięcie celów strategicznych rozłożonych w długim przedziale czasu, często sięgającym wielu lat, a jej głównym celem jest zbudowanie/umocnienie świadomości wśród grupy docelowej/grup docelowych. Pr. taktyczna jest uszczegółowieniem pr. strategicznej, jest dokładnym rozpisaniem zadań na czas danej kampanii – np. politycznej, wyborczej czy wojennej; wiąże się z wąskim wycinkiem czasu i dotyczy spraw aktualnych. Nastawiona jest na szybkie osiągnięcie celu, jej istotną częścią jest natychmiastowa reakcja na działania zaczepne przeciwnika czy prowokacje z jego strony. Skierowana jest bezpośrednio do wybranej grupy odbiorców, np. żołnierzy biorących udział w danej operacji, celem wywarcia na nich odpowiedniego wrażenia, przekonania do własnej racji, zmotywowania do działania i poświęceń. Jej czas oddziaływania jest związany bezpośrednio z czasem prowadzenia danej operacji militarnej. W zależności od rodzaju aktywności stron prowadzących kampanie propagandowe wyróżniamy pr. defensywną i ofensywną. Pierwsza z nich jest wykorzystywana do wzmocnienia pozytywnego nastawienia społeczeństwa (opinii publicznej) i akceptacji w stosunku do planów i przedsięwzięć realizowanych przez dany podmiot, np. państwo. Drugi rodzaj pr. jest stosowany w celu zmiany negatywnego nastawienia odbiorców, niezgodnego z celami propagandystów. Z punktu widzenia celu prowadzenia kompani propagandowej wyróżnia się następujące rodzaje pr.: konwersyjną; dzielącą; scalająca; przeciwpropagandę. Głównym celem pr. konwersyjnej jest zmiana świadomości, poglądów i lojalności jednostki w stosunku do danej grupy społecznej i ich przekierowanie na inną, pożądaną grupę społeczną. Pr. dzieląca jest ukierunkowana na rozbicie wybranej społeczności. W pr. scalającej głównym celem jest likwidacja podziałów i zjednoczenie społeczeństwa wokół wspólnej sprawy. Przeciwpropaganda jest nastawiona na osłabienie lub też całkowite uniemożliwienie osiągnięcia celów pr. stosowanej przez przeciwnika. [→ propaganda wojenna] [Piotr Dela]

Literatura: E. Aronson, A. Pratkanis, Wiek propagandy, Warszawa 2004 • G.S. Jowert, V. O’Donnell, Propaganda and Persuasion, Washington D.C. 2006 • P.M.A. Linebarger, Psychological Warfare, Washington D.C. 1972.