PRZEMOC – wywieranie wpływu na proces myślowy, zachowania lub stan fizyczny osoby/osób pomimo braku przyzwolenia na taki wpływ, realizowany w celu uzyskania jakiegoś istotnego zasobu (także niematerialnego); może mieć charakter indywidualny bądź zbiorowy [→ przemoc zbiorowa]. Przemoc [prz.] jest nieprzypadkowym aktem naruszającym osobistą wolność jednostki, która przyczynia się do fizycznej albo psychicznej szkody drugiego człowieka i wykracza poza społeczne normy wzajemnych kontaktów międzyludzkich. Prz. może mieć charakter instrumentalny, czyli służący jako środek do realizacji określonych celów, lub bezinteresowny, np. jako poszukiwanie zadowolenia w znęcaniu się nad innymi.
Akt prz. jest zazwyczaj rozumiany jako zjawisko negatywne, chociaż można wyróżnić dwa całkowicie różne rodzaje prz.: 1. akty prawnie uzasadnione i społecznie akceptowane, np. w walce z przestępczością czy w organizacjach militarnych w celu przywrócenia dyscypliny; 2. akty społeczne nieakceptowane skierowane wobec osób zarówno z otoczenia sprawcy (np. członek najbliższej rodziny, współpracownik), jak i spoza niego. Dany akt, postępowanie jest kwalifikowane jako prz., gdy spełnione są cztery warunki: sprawca/sprawcy prz. ma/mają wyraźną przewagę; jest to intencjonalne działanie lub zaniechanie działania; działanie lub zaniechanie sprawcy narusza prawa i dobra osobiste danej osoby; osoba, wobec której stosowana jest prz., doznaje cierpienia oraz szkód fizycznych i psychicznych.
Najczęściej występujące formy prz. to: fizyczna, psychiczna (emocjonalna), seksualna, ekonomiczna, a także zaniedbanie (naruszenie obowiązku do opieki ze strony osób bliskich). Szczególnym rodzajem, obejmującym często różne (lub wszystkie) wymienione formy, jest prz. w rodzinie, nazywana również prz. domową.
Prz. fizyczna to naruszenie nietykalności fizycznej, to każde agresywne zachowanie skierowane przeciwko ciału ofiary, mogące prowadzić do bólu lub fizycznych obrażeń, m.in. takie jak: popychanie, szczypanie, ściskanie, potrząsanie, szarpanie, gryzienie, policzkowanie, parzenie, uderzanie pięścią, kopanie lub duszenie, a także rzucanie (w kogoś) przedmiotami, użycie broni (lub przedmiotu służącego jako broń). Prz. tego rodzaju może przyjmować bardziej lub mniej drastyczne formy, obrażenia ciała mogą być widoczne lub niewidoczne (niekiedy na skutek zamierzonego ukrycia prz. przez sprawcę).
Prz. psychiczna związana jest z naruszeniem godności osobistej, to agresywne zachowania wywołujące emocjonalny ból lub cierpienie, mające na ogół charakter poniżający lub budzący poczucie zagrożenia. Prz. ta rozumiana jest jako werbalna i pozawerbalna (ale nie fizyczna) forma agresji i wrogości – nie zawsze uświadamiana, powodująca poczucie umniejszania wartości. Prz. tego rodzaju jest trudniejsza nie tylko do określenia, lecz także do zaobserwowania. W jej zakres wchodzą m.in. takie zachowania, jak: odrzucenie emocjonalne, brak wsparcia i zainteresowania, ignorowanie, szykanowanie, różne formy nadopiekuńczości, nadmierne kontrolowanie, wywieranie presji psychicznej, wymuszanie lojalności, szantażowanie, wzbudzanie poczucia winy, nieposzanowanie godności i prywatności drugiego człowieka. Prz. psychiczna bywa określana też jako emocjonalna, zwłaszcza w przypadku stosowania jej wobec dzieci. Prz. emocjonalna jest definiowana jako intencjonalne, niezawierające aktów przemocy fizycznej zachowania dorosłych wobec dzieci, które powodują znaczące obniżenie możliwości prawidłowego rozwoju dziecka, np.: wyzwiska, groźby, szantaż, straszenie, emocjonalne odrzucenie, nadmierne wymagania nieadekwatne do wieku i możliwości dziecka.
Prz. rówieśnicza to forma prz. wśród dzieci i młodzieży (zwykle wobec jednostek ze strony rówieśników, głownie w szkołach i placówkach wychowawczych), która ma charakter znęcania się i mobbingu, zwykle łączy prz. psychiczną i fizyczną.
Prz. seksualna polega na zmuszaniu osoby do aktywności seksualnej wbrew jej woli, na kontynuowaniu aktywności seksualnej, gdy osoba nie jest w pełni świadoma, bez pytania jej o zgodę lub gdy na skutek zaistniałych warunków obawia się ona odmówić. Przymus może polegać na bezpośrednim użyciu siły lub emocjonalnym szantażu. Najczęściej ofiarami tej prz. są dzieci bądź kobiety.
Prz. ekonomiczna wiąże się z celowym niszczeniem czyjejś własności, pozbawianiem środków finansowych lub stwarzaniem warunków, w których nie są zaspokajane potrzeby niezbędne dla przeżycia. Jest tak samo upokarzająca i niszcząca jak fizyczna – tyle że ofiary rzadziej szukają pomocy u specjalisty czy na policji, trudno jest bowiem udowodnić sprawcy winę. Za pomocą finansów sprawca próbuje przejąć kontrolę nad ofiarą, całkowicie uzależniając ją od siebie, izolując, pozbawiając elementarnych praw do decydowania o sobie (np. poprzez uniemożliwianie dostępu do konta, brak informacji o stanie rodzinnych finansów, ograniczanie możliwości podjęcia pracy zarobkowej). Pieniądze stają się kartą przetargową – zaczyna obowiązywać zasada „coś za coś”. Proceder ten jest praktykowany zarówno wobec jednej ze stron związku małżeńskiego czy partnerskiego (głównie kobiet, znacznie rzadziej mężczyzn), jak i wobec osób starszych zdanych na dobrą wolę opiekujących się nimi członków rodziny.
Należy też wymienić prz. instytucjonalną, która oznacza władzę dysponowania podmiotami i osobami pozostającymi w stosunku zależności, którą dysponują osoby zajmujące wysokie pozycje w hierarchii, wyposażone w sankcje fizyczne. Prototypem prz. instytucjonalnej w czasach nowoczesnych jest władza państwa i posłuszeństwo, którego wymaga ona od jednostki. Zupełnie inną kategorią jest → przemoc zbrojna, przy zastosowaniu środków walki zbrojnej i występująca przede wszystkim w wymiarze stosunków międzynarodowych. [Andrzej Pieczywok]
Literatura: T. Hanusek, Problemy etiologii tak zwanej przestępczości nieletnich, Warszawa 2005 • B. Hołyst, Bezpieczeństwo społeczeństwa, Warszawa 2015 • A. Olubiński, Praca socjalna – aspekty humanistyczne i pedagogiczne, Toruń 2004.