PRZESTĘPSTWO – czyn człowieka (działanie lub zaniechanie) zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy (karygodny) w stopniu wyższym niż znikomy. K.k. nie zawiera definicji przestępstwa [prz.], jednak można ją wywieść na podstawie jego zapisów. Czynem jako elementem prz. jest sterowane świadomością i wolą zachowanie się człowieka, które ma określone znaczenie w układzie społecznym. K.k. wartościuje społeczną szkodliwość czynu, wskazując, że nie stanowi prz. czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma; jest ona stopniowana i ma znaczenie dla wymiaru kary. Społeczna szkodliwość jest materialną cechą prz. i jednym z warunków odpowiedzialności – karygodne są tylko takie czyny, które osiągnęły wyższy niż znikomy stopień społecznej szkodliwości. O stopniu społecznej szkodliwości decydują: rodzaj i charakter naruszonego dobra; rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody; sposób i okoliczności popełnienia czynu; waga naruszonych przez sprawcę obowiązków; postać zamiaru (bezpośredni czy ewentualny); motywacja sprawcy; rodzaj i stopień naruszonych reguł ostrożności (w przypadku prz. nieumyślnych).

Bezprawność czynu to najogólniej rzecz ujmując sprzeczność z normą prawną, naruszenie – przy braku jakichkolwiek okoliczności usprawiedliwiających – normę sankcjonowaną.

Oznacza to, że sprawca swoim zachowaniem narusza nakaz lub zakaz, które zawarte zostały w obowiązującym prawie. Podstawą więc do uznania jakiegoś czynu za bezprawny jest uznanie, że zachowanie się sprawcy naruszyło normę prawną zawartą w konkretnym przepisie k.k. lub innej ustawy regulującej prz. To, że czyn jest zabroniony, oznacza że odpowiada ustawowemu opisowi określonego typu prz. Opis ten składa się z elementów nazywanych ustawowymi znamionami – jest to zespół cech charakterystycznych dla prz., które jako opisane w ustawie karnej są konieczne, a jednocześnie wystarczające do uznania danego czynu za przestępstwo. Ustawowe znamiona przestępstwa to: przedmiot ochrony, strona przedmiotowa, podmiot, strona podmiotowa. Precyzyjne odczytanie znamion tworzących typ czynu zabronionego pozwala na prawidłowe odróżnienie tego, co zakazane, od tego, co niezakazane.

Czyn musi być również zagrożony karą przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia (karalny). Typizacja czynów zabronionych może następować tylko w akcie prawnym o randze ustawowej, co jednocześnie wyłącza możliwość kryminalizacji zachowań w aktach niższego rzędu. Dopuszczalne jest natomiast doprecyzowywanie znamion ustawowych w akcie niższej rangi wydanym na mocy ustawowego upoważnienia – tzw. przepisy blankietowe. Z zapisu tego wynika również zakaz wprowadzania z mocą wsteczną karalności czynu dotychczas niezabronionego pod groźbą kary – ustawa musi obowiązywać w czasie popełnienia czynu. (Zasada lex retro non agit nie wyklucza jednak jakiegokolwiek czy też wszelkiego działania prawa wstecz, ale jedynie takie, które prowadziłoby do pogorszenia sytuacji sprawcy, poza wyjątkiem wynikającym z prawa międzynarodowego).

Prz. może być jedynie czyn zawiniony; przez pojęcie winy rozumieć należy personalną zarzucalność popełnionego czynu. Winę można przypisać tylko osobie, która popełniła prz. Nie stanowi prz. czyn człowieka, jeśli nie możemy mu przypisać winy w chwili czynu. Wina musi być samodzielnie ustalonym w postępowaniu karnym elementem prz. Odpowiedzialność karna oparta jest na zasadzie winy, co oznacza, że sprawca ponosi odpowiedzialność karną za konkretny popełniony czyn tylko na tyle, na ile można mu postawić zarzut, jednak skalę tego zarzutu, a co za tym idzie i zakres odpowiedzialności, wyznaczają zasady subiektywizacji i indywidualizacji.

Prz. jest więc czyn wypełniający znamiona zachowania, które zabronione jest przez ustawę obowiązującą pod groźbą kary i jeśli jego sprawcy będzie można przypisać winę w chwili popełnienia czynu. Nie jest więc prz. czyn zabroniony, jeśli jego sprawcy nie można tej winy przypisać. Prz. jest czyn, który nie tylko formalnie wyczerpuje znamiona określone w ustawie karnej, ale również naruszający substancjalne dobra społeczne, które uznawane są przez społeczeństwo i pozostają pod ochroną nie tylko prawa karnego, ale i innych systemów normatywnych. Czyn ten musi charakteryzować się obiektywną aspołecznością jako skierowany przeciwko wartościom akceptowanym przez społeczeństwo. [Agnieszka Sadło-Nowak]

Literatura: Kodeks karny. Komentarz aktualizowany, red. M. Mozgawa, Warszawa 2022 • L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2021.