PRZESTĘPSTWO Z NIENAWIŚCI – każde przestępstwo natury kryminalnej, włączając w to przestępstwa wymierzone w ludzi i ich mienie, w którym ofiara, obiekt/lokal lub inny cel przestępstwa są dobierane ze względu na ich faktyczne bądź domniemane powiązanie/związek/przynależność do grupy wyróżnianej ze względu na charakterystyczne cechy lub udzielanie wsparcia takiej grupie. Grupa może być wyróżniana na podstawie charakterystycznych cech wspólnych dla jej członków, takich jak faktyczna lub domniemana rasa, narodowość lub pochodzenie etniczne, język, kolor skóry, wyznanie lub bezwyznaniowość, płeć, wiek, niepełnosprawność fizyczna lub psychiczna, orientacja seksualna. Jest to definicja wypracowana przez Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka działające w ramach → OBWE. Problematyka przestępstw z nienawiści [prz.nien.] należy do zagadnień interdyscyplinarnych, jest przedmiotem badań nauk prawnych, → nauk o bezpieczeństwie, socjologii, politologii, psychologii.
Przestępcze zachowanie sprawcy inicjowane jest przyporządkowaniem przez sprawcę ofiary/ofiar do określonej grupy „zasługującej” według sprawcy na potępienie. Należy podkreślić, że w takim wypadku nie są istotne indywidualne cechy pokrzywdzonego poza związanymi z wyróżnikami i charakterem danej grupy, do której ma przynależeć i do której przez sprawcę zostaje przypisany. Przemoc, agresja stosowane są w celu pokrzywdzenia tej osoby/osób i jednocześnie ma stanowić manifestację potępienia danej grupy.
W polskim prawie karnym przepisy dotyczące nawoływania do konfliktów, ataków na tle uprzedzeń pojawiły się jako reakcja na zbrodnie okresu drugiej wojny światowej. Niektóre rodzaje tych czynów zostały objęte kryminalizacją na podstawie konkretnych przepisów prawa karnego, inne stanowią wykroczenia. Ale niektóre czyny, które niewątpliwie są motywowane nienawiścią, nie zostały objęte normami prawa karnego (m.in. dyskryminacja ze względu na orientację seksualną).
Prz.nien. przejawiają się zarówno agresją werbalną – mowa nienawiści, jak i przemocą fizyczną – czyny nienawiści. Mowa nienawiści to wypowiedź pisemna, ustna lub symboliczna, która czyni przedmiotem ataku jednostkę lub grupę osób ze względu na określone kryterium. Pojęcie to obejmuje wypowiedzi i przedstawienia ikoniczne lżące, oskarżające, wyszydzające i poniżające grupy i jednostki, m.in. z takich powodów, jak przynależność rasowa, etniczna i religijna, a także płeć, orientacja seksualna, niepełnosprawność czy przynależność do naturalnej grupy społecznej (jak mieszkańcy pewnego terytorium, reprezentanci określonego zawodu, mówiący określonym językiem itp.). Jej użycie nie zawsze pociąga za sobą sankcje karne w stosunku do sprawcy. Mowa nienawiści często doprowadza do przemocy fizycznej, która w skrajnych przypadkach może zakłócić funkcjonowanie określonej społeczności.
Źródłem prz.nien. są uprzedzenia i ukształtowane w danym środowisku stereotypy w odniesieniu do różnych grup ludzi, niekiedy także manipulacje polityczne wzmacniające tendencje nacjonalistyczne i postawy nietolerancji. Zjawiska takie jak ksenofobia, homofobia, nacjonalizm, etnocentryzm, szowinizm, rasizm, antysemityzm, islamofobia, oparte na stereotypach, kształtują w ludziach dychotomiczne postrzeganie świata, z podziałem na „my i „oni”, w tej wizji własna grupa postrzegana jest jako lepsza i przeciwstawiana pozostałym grupom. Zmiany zachodzące we współczesnym świecie, procesy globalizacji oddziałują wprost na zjawiska powiązane z uprzedzeniami i → dyskryminacją, nietolerancją. Współczesne społeczeństwa stanowią konglomerat różnorodnych kultur, grup i społeczności hołdujących zróżnicowanym wartościom i przestrzegających odmiennych norm postępowania. Istnienie konfliktu kultur jest zatem naturalnym skutkiem aksjonormatywnego zróżnicowania społecznego. Zróżnicowanie kulturowe generuje nieuchronny konflikt wartości, norm postępowania, kodeksów kulturowych. Temu zjawisku towarzyszą sytuacje konfliktowe o charakterze grupowym, zjawiska → przemocy, w tym → przemocy zbiorowej.
Głośnym przypadkiem masowego zabójstwa motywowanego nienawiścią jest czyn dokonany przez Andersa Behringa Breivika w 2011 r. w Oslo – jak zadeklarował sam sprawca, wyznaje on światopogląd kulturowego konserwatyzmu, prawicowego populizmu, ultranacjonalizmu, antyfeminizmu, islamofobii i rasizmu. [Janusz Gierszewski]
Literatura: K. Błeszyńska, Migracje międzykulturowe jako wyzwanie dla polskiego systemu edukacji, Warszawa 2010 • P. Chlebowicz, Chuligaństwo stadionowe. Studium Kryminologiczne, Warszawa 2009 • M. Woiński, Prawnokarne aspekty zwalczania mowy nienawiści, Warszawa 2014.