RADA BEZPIECZEŃSTWA ONZ – (ang. United Nations Security Council, UNSC) jeden z dwóch głównych organów → ONZ (obok Zgromadzenia Ogólnego; ZO), jego funkcjonowanie uregulowane jest w Karcie NZ z 26 czerwca 1945 r. Radę Bezpieczeństwa (RB) powołano 24 października 1945 r., w jej skład wchodzi 15 członków, w tym pięciu stałych, mających szczególne uprawnienia – Chiny, Francja, Rosja, Stany Zjednoczone i Wielka Brytania. RB ponosi główną odpowiedzialność w systemie → bezpieczeństwa zbiorowego ONZ za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, posiada szerokie uprawnienia w tym zakresie, włącznie z kompetencjami o charakterze władczym; jest zobligowana do kierowania się celami i zasadami ONZ przy ich wykonywaniu. RB dokonuje ustaleń co do istnienia zagrożenia dla pokoju lub aktu agresji, w tym międzynarodowych konfliktów zbrojnych, wojen domowych, proliferacji broni masowego rażenia, terroryzmu międzynarodowego, kryzysów środowiskowych i katastrof naturalnych. W sytuacji stwierdzenia stanu zagrożenia udziela zaleceń lub decyduje, jakie środki należy zastosować w celu utrzymania lub przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. W sytuacji wniesienia skargi dotyczącej zagrożenia pokoju RB zazwyczaj najpierw zaleca stronom podjęcie próby osiągnięcia porozumienia środkami pokojowymi. Aby wesprzeć te działania, RB może: określić zasady umowy; przeprowadzić dochodzenie i podjąć się mediacji; wysłać misję; mianować specjalnych wysłanników; zwrócić się do Sekretarza Generalnego ONZ o skorzystanie z jego tzw. dobrych usług na rzecz osiągnięcia pokojowego rozwiązania sporu. Gdy spór przekształci się w konflikt zbrojny, zadaniem Rady jest doprowadzenie do jego najszybszego zakończenia, m.in. poprzez: wezwanie stron do zawieszenia broni; wysłanie obserwatorów wojskowych lub sił pokojowych. Ponadto w razie stwierdzenia zagrożenia pokoju, naruszenia pokoju lub aktu agresji RB może nałożyć sankcje dyplomatyczne, gospodarcze i w zakresie komunikacji. Jeśli uzna te działania za nieadekwatne lub niewystarczające, może zezwolić na użycie siły zbrojnej w celu utrzymania lub przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.
Skład RB ustalony w 1945 r. jest konsekwencją wydarzeń drugiej wojny światowej, w tym roli mocarstw w koalicji antyhitlerowskiej, pozycji kolonialnej Francji i Wielkiej Brytanii, a także efektem zabiegów dyplomatycznych, głównie USA: 5 z 10 niestałych członków corocznie wybieranych jest przez ZO ONZ na dwuletnią kadencję, na podstawie regionalnego podziału miejsc: 3 dla Afryk, po 2 dla Azji i Pacyfiku, Ameryki Łacińskiej i Karaibów oraz Europy Zachodniej i pozostałych grup, 1 dla Europy Wschodniej. Reprezentant państw arabskich korzysta zamiennie z puli przyznanej Afryce oraz Azji i Pacyfikowi. Zgodnie z Kartą NZ na wybór niestałych członków szczególny wpływ miały mieć zasługi poszczególnych państw dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, jednak w praktyce głównie decyduje rotacyjność w ramach klucza geograficznego. Prezydencję Rady sprawuje każdy członek rotacyjnie przez okres jednego miesiąca. Każdy z 15 członków ma jeden głos, a decyzje podejmowane są większością 9 głosów, tak więc do zablokowania decyzji potrzeba 7 głosów. W sprawach innych niż kwestie proceduralne, tzw. sprawach merytorycznych, stali członkowi dysponują prawem weta, które pozwala im jednostronnie zablokować decyzję Rady. Aby decyzja została zablokowana, musi nastąpić formalne zgłoszenie weta, co wykształciła praktyka działania.
W okresie → zimnej wojny RB była organem mało skutecznym ze względu na rywalizację mocarstw skupionych we wrogich blokach polityczno-wojskowych, natomiast w schyłkowej fazie zimnej wojny oraz po jej zakończeniu aktywność Rady znacząco wzrosła. Jednakże nieskuteczność, niekiedy wręcz paraliż systemu bezpieczeństwa zbiorowego ONZ wywołuje od lat liczne głosy krytyki i postulaty reform. Dotyczy to także zasad i sposobu funkcjonowania RB, w tym składu oraz sposobu głosowania. Współcześnie skład RB, zwłaszcza stałych członków, jest przestarzały i nie odpowiada obecnemu układowi sił na świecie. Kwestionowany jest brak reprezentacji w gronie stałych członków przedstawicieli niektórych regionów, w tym Ameryki Południowej, Afryki oraz Australii i Oceanii. Podważana jest obecność w tak wąskim gronie Wielkiej Brytanii i Francji, których pozycja na arenie międzynarodowej w okresie powojennym znacząco spadła. Proponowane jest rozszerzenie grona stałych członków Rady o inne mocarstwa regionalne, w tym głównie Brazylię, Indie, Japonię i Niemcy (tzw. Grupa Czterech – G4), jednak natrafia to na opór ze strony ich regionalnych konkurentów. Mechanizm głosowania z jednostronnym prawem weta stałych członków wielokrotnie powodował blokadę planowanych reakcji i działań Rady. Najczęściej, bo ponad 100 razy, z prawa weta korzystało ZSRR/Rosja, na drugim miejscu jest USA. Propozycje reform dotyczą m.in. warunku większej liczby państw zgłaszających weto (dwóch lub trzech).
Wszystkie państwa członkowskie ONZ są zobowiązane do przestrzegania decyzji RB. Nasilająca się rywalizacja mocarstw powoduje, że RB nie jest w stanie skutecznie przeciwdziałać konfliktom i kryzysom, zarówno lokalnym, regionalnym, jak i globalnym. W ostatnich latach potwierdziła to niemożność wypracowania konsensusu w kwestii kryzysu wywołanego pandemią COVID-19 oraz wojen w Syrii i na Ukrainie.
Rada obraduje w jej siedzibie w Nowym Jorku, jednak w wyjątkowych sytuacjach posiedzenia odbywały się w innych miastach na świecie. RB działa w sposób ciągły, dlatego przedstawiciel każdego z członków musi być stale obecny w siedzibie ONZ. Pracę Rady wspiera stały Sekretariat ONZ. W planowaniu, przygotowywaniu i zarządzaniu operacjami pokojowymi Radę wspiera Departament Operacji Pokojowych, a wsparcia dla ich przeprowadzania w terenie udziela Departament Wsparcia Operacyjnego (działają one w ramach Sekretariatu). RB składa Zgromadzeniu Ogólnemu sprawozdania roczne i specjalne.
RB powołała dwa międzynarodowe trybunały karne w reakcji na zbrodnie popełnione podczas konfliktów zbrojnych: Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii (1993‒2017) oraz Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy (1994‒2016).
[Łukasz Jureńczyk]
Literatura: CFR Staff, The UN Security Council, Council on Foreign Relations, https://www.cfr.org/backgrounder/un-security-council • J. Symonides, Bezpieczeństwo międzynarodowe w reformie ONZ, „Rocznik Strategiczny” 2015/2016.