RATOWNICTWO – działalność prowadzona na wszystkich szczeblach organizacji państwa w czasie pokoju, kryzysu i wojny, za pomocą różnych metod, sił i środków, której celem jest ratowanie zdrowia i życia ludzkiego i/lub dóbr materialnych; dziedzina → bezpieczeństwa powszechnego. Ratowanie to pomoc w trudnej, nagłej sytuacji, która grozi zagrożeniem zdrowia, życia ofiar, a także ratowników, oraz zniszczeniem ważnych elementów dorobku materialnego i kulturalnego oraz środowiska. Cechy charakterystyczne ratownictwa [rat.] to: nagłość i trudność sytuacji – najczęściej wypadek, zdarzenie, które zaburza dotychczasowy porządek dnia codziennego; sposób działania – specjalistyczne metody, siły i środki; cel działania – ratowanie zdrowia, życia, mienia i środowiska.
Rat. odnosi się także do międzynarodowego terminu poszukiwanie i ratownictwo (ang. search and rescue) oznaczającego działania ratunkowe polegające na odnalezieniu ludzi w niebezpieczeństwie, zapewnieniu im pomocy i dostarczeniu ich w bezpieczne miejsce. Operacje poszukiwawczo-ratownicze rozpatrywać należy w trzech aspektach: 1. podstawowym – obejmującym czynności ratownicze wykonywane przez wszystkie jednostki podmiotów deklarujących w gotowości operacyjnej zdolność do realizacji tych zadań w systemie całodobowym i całorocznym; 2. specjalistycznym – realizowanym przez specjalistyczne grupy poszukiwawczo-ratownicze podmiotów, których wyposażenie i wyszkolenie ratowników pozwala realizować w systemie całodobowym i całorocznym podstawowe i specjalistyczne czynności ratownicze na terenie kraju; 3. specjalistycznym w pomocy międzynarodowej – realizowanym poza granicami kraju w ramach współpracy państw członkowskich UE i działań ONZ, ale też indywidualnych porozumień zawartych między państwami. Określenie search and rescue (SAR) odnosi się głównie do lotniczego i morskiego poszukiwania i ratownictwa, rat. górskiego oraz rat. w warunkach bojowych (combat search and rescue, CSAR). W Polsce służbą wypełniającą te zadania na morzu jest Morska Służba Poszukiwania i Ratownictwa. Zadania służby poszukiwania i ratownictwa lotniczego (ASAR) wykonują Lotnicze Zespoły Poszukiwawczo-Ratownicze.
Ratownik to osoba, która podejmuje czynności/działania ratownicze. Wyróżniane są trzy kategorie ratowników: 1. ratownicy profesjonalni, czyli wykwalifikowani, wyszkoleni
w czynnościach ratowniczych; do tej grupy zaliczają się zarówno ratownicy zawodowi, np. medyczni, jak i ratownicy ochotnicy działający w społecznych organizacjach ratowniczych; 2. ratownicy doraźni, czyli osoby, które znalazły się w miejscu zdarzenia w charakterze uczestnika lub świadka; 3. tzw. samoratownicy, czyli osoby poszkodowane, które są w stanie udzielić pomocy samym sobie (np. ze względu na spodziewane opóźnienie fachowej pomocy lub jej niedostępność).
Ze względu na specyfikę działań ratowniczych wyróżnia się różne rodzaje rat. Podstawowym rodzajem, powszechnie kojarzonym przez społeczeństwo, jest rat. medyczne. Pojęcie to oznacza: po pierwsze, dyscyplinę medycyny obejmującą działania lecznicze i organizacyjne w sytuacjach nagłego zagrożenia zdrowia lub życia (medycyna ratunkowa); po drugie ‒ zespół specjalistycznych działań pomocy doraźnej udzielanych w celu ratowania życia i zdrowia ludzkiego w razie nagłych wypadków i zachorowań. Działania te to: podtrzymywanie i stabilizowanie zagrożonych czynności życiowych; szybka identyfikacja i rozpoznanie genezy nagłego zagrożenia; opanowanie i ograniczenie jego dalszych skutków i powikłań; opanowanie bólu i cierpienia pacjenta [→ Państwowe Ratownictwo Medyczne].
Rat. techniczne, prowadzone przez jednostki ochrony przeciwpożarowej w ramach → Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego, to planowanie, organizowanie i realizacja działań ratowniczych niezbędnych do poszukiwania i dotarcia do zagrożonych lub poszkodowanych osób oraz zwierząt, a także zmniejszenia lub likwidacji zagrożenia dla życia, zdrowia, mienia lub środowiska. W zakresie rat. technicznego działania obejmują: oznakowanie i zabezpieczenie miejsca zdarzenia; uwalnianie i ewakuację zagrożonych ludzi i zwierząt; wykonywanie przejść i dojść do poszkodowanych; usuwanie zagrożeń katastrofą budowlaną, zawałem lub osunięciem ziemi; oświetlenie terenu działań ratowniczych; uszczelnienie miejsc wycieku substancji stwarzających zagrożenie; wypompowywanie wody, prowadzenie prac podwodnych i nawodnych; prowadzenie prac na wysokościach. Rat. chemiczne to działalność organizacyjno-techniczna zmierzająca do zapobiegania awariom chemicznym, a w przypadku ich powstania – do ratowania poszkodowanych i zagrożonych, likwidowania awarii chemicznych i ich skutków. Rat. drogowe obejmuje udzielanie pomocy medycznej ofiarom wypadków drogowych i/lub środkom transportowym, które uległy zniszczeniu. Pomoc medyczna udzielana jest przez Państwowe Ratownictwo Medyczne. Niesienie pomocy osobom uwięzionym w pojazdach – przez dotarcie do poszkodowanych lub zagrożonych ludzi, udzielenie im kwalifikowanej pierwszej pomocy oraz przekazanie zespołom Państwowego Ratownictwa Medycznego poza strefą zagrożenia – stanowi zadanie z zakresu rat. technicznego. Rat. górnicze polega na niesieniu pomocy w kopalniach podczas katastrof, może być realizowane jedynie przez specjalistyczne jednostki rat. górniczego. Rat. górskie polega na organizowaniu i udzielaniu pomocy osobom, które uległy wypadkowi lub są narażone na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia w górach. Rat. kolejowe polega na realizacji dwojakiego rodzaju działań ratowniczych. Po pierwsze, dotyczy ratowania życia i zdrowia pasażerów i osób biorących udział w zdarzeniu kolejowym (działania Państwowego Ratownictwa Medycznego oraz Państwowej Straży Pożarnej), pod drugie – usuwania infrastruktury kolejowej, która uległa zniszczeniu w wyniku wypadku kolejowego (zespoły Kolejowego Ratownictwa Technicznego). Rat. lotnicze to prowadzenie za pomocą odpowiednich metod akcji ratowniczych w wypadkach lotniczych (zgodnie z prawem lotniczym). Prowadzenie działań ratowniczych spoczywa na zarządzającym lotniskiem, który jest obowiązany zapewnić ochronę przeciwpożarową lotniska, w tym znajdujących się na jego terenie obiektów budowlanych, oraz zorganizować i zapewnić funkcjonowanie służby ratowniczo-gaśniczej wyposażonej w specjalistyczny sprzęt (w przypadku lotniska użytku publicznego), a także utrzymywać niezbędne środki ratownicze i przeciwpożarowe. Jeżeli chodzi o poszukiwanie i ratowanie statków powietrznych znajdujących się w niebezpieczeństwie, udzielanie pomocy załogom i pasażerom statków powietrznych oraz innym osobom poszkodowanym w wyniku zdarzeń lotniczych, bez względu na przynależność państwową tych statków i osób, należy to do zakresu działania służby poszukiwania i rat. lotniczego (służba ASAR). Rat. morskie oznacza prowadzenie akcji ratowniczych w wypadkach morskich, przy udzielaniu pomocy z morza lub powietrza; specjalistyczną jednostką jest Morska Służba Poszukiwania i Ratownictwa (służba SAR). Rat. radiacyjne prowadzi działania interwencyjne mające na celu zapobieganie narażaniu lub zmniejszaniu narażenia ludzi w wyniku zdarzenia radiacyjnego, polegające na oddziaływaniu na źródło promieniowania jonizującego, źródło skażeń promieniotwórczych, drogi rozprzestrzeniania tych skażeń oraz na ludzi. Do tych działań zalicza się takie czynności, jak: ewakuację; nakaz pozostania w pomieszczeniach zamkniętych; podanie preparatów ze stabilnym jodem; zakaz lub ograniczenie: spożywania skażonej żywności i skażonej wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi, żywienia zwierząt skażonymi środkami żywienia zwierząt i pojenia skażoną wodą oraz wypasu zwierząt na skażonym terenie; czasowe lub stałe przesiedlenie ludności. Rat. wodne polega na organizowaniu i udzielaniu pomocy osobom, które uległy wypadkowi lub są narażone na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia na obszarze wodnym.
[Aleksandra Skrabacz, Michalina Pietrek]
Literatura: A. Skrabacz, Ratownictwo w III RP. Ogólna charakterystyka, Warszawa 2004 • A. Skrabacz, M. Domasiewicz, Numer alarmowy 112. Organizacja i funkcjonowanie systemu powiadamiania ratunkowego w zintegrowanym regionalnie systemie ratowniczym, Warszawa 2019.