REALIZM – najbardziej wpływowy paradygmat badawczy (określany także jako szkoła, tradycja lub zestaw teorii) w stosunkach międzynarodowych oraz studiach nad bezpieczeństwem. Zdominował naukę o stosunkach międzynarodowych po drugiej wojnie światowej i wciąż pozostaje najczęściej wykorzystywanym, także w studiach nad bezpieczeństwem. Realizm [real.] jest intelektualnie związany z wieloma nurtami w ramach → geopolityki i → geostrategii. Przedmiot badań realistów jest wynikiem redukcji całego obszaru zainteresowań stosunków międzynarodowych głównie do materialnych zagadnień polityki siły, równowagi sił i polityki mocarstw (zwłaszcza → mocarstw jądrowych) oraz hegemonii. Współczesny real. jest pozytywistyczny, tzn. stwierdza, iż możliwe jest określenie związków przyczynowych i tworzenie uogólnień i teorii dotyczących zachowania państw.

Myślicielami, których idee najbardziej wpłynęły na kształt współczesnego real. i których uważa się czasem za jego klasyków, byli Tukidydes, Niccolò Machiavelli i -Thomas -Hobbes. Od początku XX w. wskazać można cztery generacje myślicieli, których historia rozpoczyna się wraz z początkami stosunków międzynarodowych jako dyscypliny naukowej i sięga dwudziestolecia międzywojennego. Generacje te pokrywały się z wielkimi procesami geopolitycznymi zachodzącymi w świecie: okresem międzywojennym i drugą wojną światową, początkiem i apogeum → zimnej wojny, jej schyłkiem oraz światem pozimnowojennym. Głównymi postaciami pierwszej generacji realistów byli Edward H. Carr i Reinhold Niebuhr, drugiej Hans Morgenthau, George Kennan i -Raymond Aron, trzeciej Kenneth Waltz, Stephen Krasner i Robert Gilpin, czwartej zaś John Mearsheimer, Steven Walt, Randall Schweller i Charles Glaser. Współczesny real. powstał jako reakcja wobec tradycji liberalnej z początków XX w., nazwanej przez pierwszych realistów idealizmem. Obecnie dominują w nim nowsze nurty materialistycznego real. strukturalnego. Stał się on ponadto inspiracją lub punktem odniesienia, wobec którego zdefiniowało się wiele innych podejść badawczych (liberalny instytucjonalizm, konstruktywizm, teoria krytyczna w stosunkach międzynarodowych i inne).

Real. jest nurtem racjonalistycznym, zakładającym pełną racjonalność jednostkowych aktorów państwowych. Na poziomie filozoficznym cechuje się pesymizmem antropologicznym zakładającym egoistyczną ludzką naturę oraz sceptycyzmem co do możliwości postępu w konfliktogennym i anarchicznym środowisku międzynarodowym. Anarchia istniejąca w obliczu braku władzy globalnej jest według realistów podstawową motywacją dla kierowania się przez państwa własnym bezpieczeństwem, egoizmem i strategiami samopomocy w celu zapewniania sobie suwerenności. Realiści wyjaśniają stosunki międzynarodowe w kategoriach → siły (potęgi) i polityki siły, zwanej Realpolitik. Według nich państwa dążą przede wszystkim do przetrwania i bezpieczeństwa względem obiektywnych zagrożeń. Są sceptyczni co do realizowania w stosunkach międzynarodowych celów o charakterze moralnym oraz istnienia więzi opartych na wzajemnych obowiązkach. W związku z taką wizją stosunków międzynarodowych dla realistów kluczowymi zagadnieniami badawczymi są równowaga sił, → dylemat bezpieczeństwa państwa oraz stabilne układy sił (unipolarne, bipolarne, multipolarne). W kwestiach praktyki polityki międzynarodowej realiści są zwolennikami unipolarnych i bipolarnych układów sił, które uważają za najstabilniejsze, a także są z reguły przeciwni ekspansji wielkich sojuszy, takich jak NATO, jako działań zaburzających równowagę sił i konfliktogennych.

Pierwszą i drugą generację realistów utożsamia się z tzw. real. klasycznym, skupiającym się na agresji i egoizmie drzemiącymi w ludzkiej naturze. Według realistów klasycznych wyłącznie uzyskanie względnej przewagi potęgi nad innymi państwami daje państwu poczucie bezpieczeństwa. W związku z metodologicznymi słabościami real. klasycznego narodził się, głównie dzięki dziełom Kennetha Waltza, neorealizm (nazwany tak przez przedstawicieli krytycznego wobec niego nurtu teorii krytycznej w stosunkach międzynarodowych), przekształcający jego główne idee w dedukcyjną, strukturalistyczną metodologię. Neorealizm (real. strukturalny) za pomocą anarchicznej struktury międzynarodowej i nierównych sił wyjaśniał istnienie współczesnego systemu państw, niezdominowanego dotąd całkowicie przez jedno państwo, a także wyjaśniał, dlaczego wojna pomiędzy wielkimi potęgami powraca wciąż w historii ludzkości i dlaczego współpraca między państwami jest trudna. Neorealizm stał się pierwszym w pełni pozytywistycznym, materialistycznym i racjonalistycznym podejściem badawczym w stosunkach międzynarodowych. Dwoma nurtami powstałymi na jego bazie są real. defensywny i real. ofensywny. Oba dzielą z neorealizmem założenie o nadrzędnym wpływie anarchicznej struktury systemu międzynarodowego na zachowanie państw, lecz real. defensywny jako ostateczny cel tych zachowań widzi utrzymywanie równowagi sił w systemie, natomiast według realistów ofensywnych ostatecznym celem każdego państwa jest maksymalizacja jego siły. Ostatnim znaczącym i jednocześnie najmłodszym nurtem w ramach real. jest tzw. real. neoklasyczny, który jako zorientowany na problemy, a nie wielkie teorie systemowe, próbuje syntezować real. klasyczny i neorealizm w wyjaśnianiu polityki zagranicznej państw. Realiści neoklasyczni poza kwestiami anarchicznej struktury i równowagi sił uwzględniają zatem zagadnienia percepcji siły i intencji innych państw oraz czynniki wewnątrzpaństwowe, takie jak zdolność władzy do mobilizacji zasobów. [→ Morgenthau doktryna realizmu; realizm krytyczny] [Piotr Walewicz]

Literatura: J.J. Mearsheimer, The Tragedy of Great Power Politics, New York – London 2001 • H.J. Morgenthau, Politics among Nations: The Struggle for Power and Peace, New York 1948 • K.N. Waltz, Theory of International Politics, Reading 1979.