REALIZM KRYTYCZNY – perspektywa badawcza powstała głównie za sprawą prac brytyjskiego filozofa Roya Bhaskara (1944‒2014). Na gruncie ontologii zakłada istnienie obiektywnej rzeczywistości, co odróżnia ją od perspektyw analitycznych opartych na różnych wersjach konstruktywizmu społecznego. Jednocześnie przyjmuje charakterystyczne podejście epistemologiczne, które zakłada, iż rzeczywistość podlega subiektywnym interpretacjom, co odróżnia ją z kolei od różnych ujęć pozytywistycznych. Tego typu założenia ontologiczno-epistemologiczne pozwalają przedstawicielom realizmu krytycznego [real.kr.] rozróżniać nieprzechodnie obiekty wiedzy (niezależna od obserwatora rzeczywistość) od przechodnich obiektów wiedzy (interpretacje dokonywane przez obserwatora odnoszące się do badanej rzeczywistości). W obrębie obiektywnej rzeczywistości odnoszącej się do nieprzechodnich obiektów wiedzy realiści krytyczni wyróżniają trzy domeny: 1. empiryczną – dostępną ludzkiemu poznaniu za pośrednictwem doświadczenia; 2. faktyczną – związaną z występowaniem zdarzeń wraz z możliwością opisu ich regularności; 3. realną – związaną z istnieniem mechanizmów generatywnych wywołujących zdarzenia. Z perspektywy rozwoju nauki szczególnie istotna jest trzecia domena, która pozwala nie tylko opisywać rzeczywistość społeczną, ale również ją wyjaśniać, poprzez wskazanie mechanizmów przyczynowych obecnych w emergentnych bytach społecznych. Realność istnienia tych mechanizmów generatywnych wyprowadzana jest na podstawie tzw. argumentów transcedentalnych, które sprowadzają się do pytania, co musi być, aby zaistniały poszczególne zdarzenia lub sekwencje zdarzeń. Z kolei przechodni charakter wiedzy wynika z faktu, iż obserwowalne zdarzenie lub sekwencja zdarzeń są efektem relacyjnie sprzężonego jednoczesnego odziaływania wielu mechanizmów generatywnych. W konkretnym kontekście analitycznym mechanizmy te mogą się wzajemnie aktywować, wzmacniać oraz blokować. Ponadto nie wszystkie mechanizmy muszą być odkryte i prawidłowo zidentyfikowane. Powoduje to, iż z perspektywy real.kr. nauka podlega ciągłym procesom konceptualnego rozwoju. Tym samym pomimo obiektywnie istniejącej rzeczywistości aktualny stan nauki będzie zawsze pewną konstrukcją społeczną.

W kontekście badawczym, w obrębie nauk społecznych real.kr. zakłada tak zwany dualizm analityczny odnoszący się do relacyjnego odziaływania emergentnie ujętej struktury społecznej oraz sprawstwa podmiotów życia społecznego. Problem ten został ujęty przez Bhaskara w transformacyjnym modelu działania społecznego oraz w sposób szczególny przez Margaret Archer w ramach tzw. podejścia morfogenetycznego. Real.kr. zakłada, iż emergentne byty odnoszące się zarówno do struktury społecznej, jak i sprawstwa wzajemnie na siebie oddziałują. Cechą charakterystyczną dla podejścia morfogenetycznego w ramach real.kr. jest uznanie, iż wzajemne odziaływania nie mają charakteru synchronicznego, ale przebiegają według logiki diachronicznej. Emergentna struktura jako uprzednia wobec działania tworzy kontekst społeczny odnoszący się do konkretnego momentu historycznego „tu i teraz”. Podejmowane przez ludzi działania mogą ten kontekst i reprodukować, i przekształcić. Pozwala to w perspektywie badawczej wyróżnić trzy okresy badawcze: strukturalne ramy dla podmiotów działania, działanie w danym momencie historycznym, możliwy rezultat podejmowanych działań wyrażony w morfogenezie struktury. W kontekście wkładu Archer w rozwój socjologicznej wersji real.kr. istotne jest również zaproponowane przez nią analityczne rozróżnienie pomiędzy strukturą społeczną a kulturą oraz wkład w konceptualizację tej drugiej. Brytyjska socjolog zaproponowała w ramach analiz dotyczących kultury oddzielenie systemu kulturowego od poziomu interakcji społeczno-kulturowych. System kulturowy utożsamiała ze względnie autonomicznym wobec działań ludzi światem idei czy trzecim światem Karla Poppera. Pomiędzy tymi ideami zachodzą relacje sprzeczności i komplementarności. Z kolei poziom interakcji społeczno-kulturowych to obszar relacji wpływu pomiędzy uczestnikami życia społecznego mającymi pewne przekonania. Odmienność ontologiczna systemu kulturowego oraz poziomu interakcji społeczno-kulturowych, jak i związane z tym odmienne mechanizmy generatywne wywołujące morfogenezę lub utrzymujące morfostazę społeczeństwa, powodują z jednej strony potrzebę osobnej analizy każdego z nich, a z drugiej potrzebę diagnozy relacyjnego powiązania pomiędzy nimi, które są ujęte w logice diachronicznej. [→ realizm] [Łukasz Budzyński]

Literatura: M.S. Archer, Morfogeneza – ramy wyjaśniające realizmu, „Uniwersyteckie Czasopismo Socjologiczne” 2015, nr 10(1) • T. Benton, I. Craib, Filozofia nauk społecznych. Od pozytywizmu do postmodernizmu, Wrocław 2003 • R. Bhaskar, Possibility of Naturalism. A -Philosophical Critique of the Contemporary Human Sciences, London 1998.