REPRESALIA – indywidualne środki odwetowe stosowane przez państwo w odpowiedzi na bezprawne działanie (delikt międzynarodowy) innego państw. Represalia [rep.] są zastosowaniem takich samych środków – niezgodnych z prawem, ale usprawiedliwionych, jeżeli stanowią odpowiedź na wcześniejsze działanie sprawcy deliktu. Możemy je zaliczyć do kategorii sankcji indywidualnych podejmowanych przez państwo poszkodowane, dotknięte skutkami naruszenia prawa międzynarodowego, reagujące identycznie lub analogicznie na bezprawne zachowanie innego państwa. W przeszłości rep. były często stosowane i dopiero II konwencja haska z 1907 r. wprowadziła ograniczenia w tym zakresie.
W prawie międzynarodowym prawo do odwetu znajduje wyraz w postaci nie tylko rep., ale także → retorsji i embarga. Stosuje się je jako środek zapewniający przestrzeganie prawa międzynarodowego, aby skłonić państwo do zaniechania dalszych naruszeń tego prawa, poddania się prawnym następstwom popełnienia przezeń deliktu lub/i naprawienia skutków naruszeń prawa. Delikt rodzi bowiem obowiązek naprawienia i wynagrodzenia szkód i strat. Może polegać na przywróceniu poprzedniego stanu rzeczy (restytucji), wypłacie odszkodowania w naturze lub w formie pieniężnej (reparacji) albo może przybrać formę niematerialną, tj. zadośćuczynienia, np. poprzez wyrażenie ubolewania, formalnych przeprosin (satysfakcji).
Rep. to ostateczny środek, do którego można się odwołać wówczas, gdy inne środki wymuszania przestrzegania prawa międzynarodowego nie dają rezultatów. W stosowaniu rep. obowiązuje zasada proporcjonalności (symetryczności, stosunkowości), tj. należy dbać, aby zastosowane środki miały podobny charakter i rangę jak bezprawne działanie, które je spowodowało. Ponadto zastosowane w odpowiedzi środki powinny odnosić się do rzeczy, a nie do ludzi, tj. nie mogą naruszać praw człowieka (zasada humanitaryzmu). Zakazane są zatem rep. nadmierne, ponadto muszą się one zakończyć po osiągnięciu celu. Formy rep. to: zajęcie majątku drugiego państwa, np. w postaci zamrożenia jego środków na rachunku bankowym; niewypełnienie zobowiązań traktatowych, tj. zawieszenie stosowania umowy międzynarodowej przez jedną ze stron w odpowiedzi na niewykonywanie przez drugą stronę umowy między nimi obowiązującej. Przykładem rep. była morska blokada Kuby przez USA w odpowiedzi na instalację przez ZSRR rakiet z ładunkami jądrowymi na wyspie w trakcie tzw. kryzysu kubańskiego w 1962 r. Rep. mogą mieć charakter represyjnego działania wymuszającego przestrzeganie zobowiązań międzynarodowych lub mieć charakter ochronno-obronny. Przykładem takiego rozumienia rep. były naloty amerykańskiego lotnictwa na Libię (operacja „El Dorado Canyon”) w odwecie za zamach terrorystyczny na dyskotekę w Berlinie Zachodnim w kwietniu 1986 r.
W literaturze wyróżnia się rep. stosowane w czasie pokoju oraz te stosowane w czasie wojny (rep. zbrojne). Te drugie mogą być związane z naruszeniem prawa konfliktów zbrojnych (ius in bello), wymuszając poszanowanie → międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych. Mogą być także określonymi aktami zbrojnymi państwa, stanowiąc jego „siłową” odpowiedź na nielegalne działania zbrojne wymierzone przeciwko niemu. W klasycznym prawie międzynarodowym ich dopuszczalność i legalność nie budziła zastrzeżeń, jednak obecnie, zgodnie z Kartą NZ, dopuszcza się jedynie → samoobronę lub akcję zbrojną przeprowadzoną z upoważnienia → Rady Bezpieczeństwa ONZ. W świetle międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych rep. nie można użyć w stosunku do rannych, chorych i rozbitków, personelu medycznego i duchownych, → jeńców wojennych oraz osób i obiektów chronionych (np. → osób cywilnych i budynków cywilnych). Nie można brać i rozstrzeliwać zakładników ani niszczyć ich mienie.
Praktyka pokazuje jednak, że rep. mogą być stosowane w sposób arbitralny, tj. wykorzystuje się je niekiedy w celu zamaskowania własnych bezprawnych działań. Ponadto współczesne międzynarodowe konflikty zbrojne o charakterze asymetrycznym utrudniają stosowanie rep. zgodnie z zasadą proporcjonalności. Podejmowanie tytułem rep. innych aktów bezprawnych łatwo może stanowić pretekst do kontrrepresaliów i w konsekwencji prowadzić do eskalacji konfliktów. [Wojciech Tomasz Modzelewski, Arkadiusz Żukowski]
Literatura: R. Bierzanek, Represalia w świetle prac nad rozwojem prawa konfliktów zbrojnych, „Sprawy Międzynarodowe” 1978, nr 4 • W. Czapliński, Odpowiedzialność za naruszenie prawa międzynarodowego w związku z konfliktem zbrojnym, Warszawa 2009 • T. Leśko, Międzynarodowe ograniczenia w prowadzeniu konfliktów zbrojnych, Warszawa 1990.