RETORSJE – środki odwetowe stosowane przez państwo w odpowiedzi na nieprzyjazne (sprzeczne z jego interesami, krzywdzące, dyskryminujące) działania innego państwa, ale nie łamiące prawa międzynarodowego. Retorsje [ret.] powinny ograniczyć się do zastosowania środków tego samego rodzaju, zgodnych z prawem międzynarodowym, według zasad: proporcjonalności (symetryczności, stosunkowości), równości, zdrowego rozsądku, ponadto powinny uwzględniać aspekty humanitarne, co określane jest mianem progu legalności ret. Akty ret. podlegają ogólnym zasadom prawa międzynarodowego, takim jak te zakazujące interwencji lub naruszania podstawowych norm praw człowieka. Stosowanie ret. także przez państwa trzecie, które bezpośrednio nie zostały dotknięte nieprzyjaznymi działaniami innego państwa, może być dopuszczalne. Ret. mają skłonić państwo stosujące nieprzyjazne środki do ich zaprzestania lub wycofania się z tego rodzaju działań.
Ret. przynależą do kategorii sankcji indywidualnych, przeciwśrodków definiowanych także jako środki zaradcze czy kontraśrodki, podejmowanych przez państwo poszkodowane, aby chronić stosunek prawny lub zabezpieczyć zadośćuczynienie. Przeciwśrodki mogą być wyjątkowo ograniczone do narzędzi, które byłyby sprzeczne z prawem międzynarodowym, w odpowiedzi na bezprawny akt, aby doprowadzić do zaprzestania tego aktu i uzyskania, np. reparacji. Dlatego też niektórzy badacze dokonują rozróżnienia między ret. a przeciwśrodkami.
Ret. są wyrazem napięć w stosunkach między państwami. Działanie mające charakter ret. powinno zakończyć się natychmiast po ustaniu działania, które stanowiło jego przyczynę. Akty ret. mogą obejmować zakaz lub ograniczenie normalnych stosunków dyplomatycznych lub innych kontaktów czy różnego rodzaju embarga. Przykładami ret. są: zawieszenie umowy handlowej, podniesienie ceł, wycofanie się z dobrowolnych programów pomocowych, brak uznania rządu, odmowa wizyty głowy państwa, zakaz wstępu do portu statków określonej bandery, ograniczenie swobody poruszania się przedstawicieli dyplomatycznych i urzędników konsularnych, cofnięcie konsulowi exequatur, wezwanie ambasadora „na konsultacje”, restrykcyjne przepisy paszportowo-wizowe, nieuzasadnione wysiedlenie obywateli drugiego państwa, ustne potępienie innego państwa, odmowa ratyfikacji uzgodnionej umowy na skutek pogorszenia relacji między państwami, zerwanie stosunków dyplomatycznych w odpowiedzi na takie działanie innego państwa.
Najczęstszą formą ret. jest żądanie odwołania członków misji dyplomatycznej. W tym przypadku wobec dyplomatów stosuje się określenie persona non grata, a wobec innych członków misji dyplomatycznej określenie osoba niepożądana. Rozróżnienie to nie ma merytorycznego znaczenia, służąc jedynie podkreśleniu różnicy w statusie członków misji. Żądanie odwołania notyfikowane jest państwu wysyłającemu i powinno skutkować odwołaniem danej osoby lub położeniem kresu jej funkcjom w misji, w wyznaczonym przez państwo przyjmujące rozsądnym terminie. Bardzo rzadko dochodzi do ekspulsji, czyli fizycznego wydalenia dyplomaty lub innego członka misji, w sytuacji gdy nie skorzystał on z wyznaczonego mu terminu na opuszczenie państwa. W odpowiedzi na tego typu działania państwo wysyłające żąda w formie ret. odwołania takiej samej liczby dyplomatów lub innych członków misji państwa przyjmującego, szanując zasadę proporcjonalności.
Współcześnie w doktrynie dokonuje się redefinicja terminu ret. i nie traktuje się ich jako środków odwetowych w odpowiedzi na nieprzyjazne a zgodne z prawem międzynarodowym działania innego państwa, ale jako odpowiedź na nielegalne działania drugiego państwa. O zakwalifikowaniu ich do ret. decyduje wyłącznie prawny charakter zastosowanych środków odwetowych. [Wojciech Tomasz Modzelewski, Arkadiusz Żukowski]
Literatura: T. Kamiński, Zastosowanie środków odwetowych w procesie rozwiązywania sporów międzynarodowych, [w:] Praktyczne uwarunkowania bezpieczeństwa europejskiego, red. B. Jagusiak, K. Karski, Warszawa 2017 • N. McDonald, A. McLeod, ‘Antisocial Behaviour, Unfriendly Relations’: Assessing the Contemporary Value of the Categories of Unfriendly Acts and Retorsion in International Law, „Journal of Conflict and Security Law” 2021 • T. Ruys, Sanctions, Retortions and Countermeasures: Concepts and International Legal Framework [w:] Research Handbook on UN Sanctions and International Law, red. L. van den Herik, Cheltenham 2017.