REŻIM CFE – oznacza zasady, normy, reguły i procedury weryfikujące wynikające z Traktatu w sprawie sił konwencjonalnych w Europie wynegocjowanego w ramach procesu Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie [→ KBWE]. Traktat został podpisany w 1990 r. przez 22 państwa: 16 państw członkowskich NATO i 6 państw członkowskich Układu Warszawskiego (UW); wszedł w życie po zakończeniu procesu ratyfikacji w 1992 r. Zasady reżimu CFE można sformułować na podstawie treści części wstępnej Traktatu, nie zostały bowiem sformułowane expressis verbis. Są to cztery zasady: 1. powstrzymywania się od groźby użycia siły w stosunkach międzynarodowych przeciwko integralności terytorialnej lub niepodległości politycznej jakiegokolwiek państwa lub w jakikolwiek inny sposób niezgodny z celami i zasadami Karty NZ; 2. zastąpienia konfrontacji zbrojnej nowym, opartym na pokojowej współpracy wzorcem stosunków bezpieczeństwa między wszystkimi państwami stronami i przyczynienia się tym samym do przezwyciężenia podziału Europy; 3. zapobiegania wszelkim konfliktom zbrojnym w tym regionie i wspólnej odpowiedzialności za poszukiwanie dróg osiągnięcia w nim większej stabilności i bezpieczeństwa; 4. zasada opierająca się na dążeniu do ustanowienia bezpiecznej, a przede wszystkim stabilnej równowagi konwencjonalnych sił zbrojnych w Europie na poziomach niższych aniżeli miało to miejsce wcześniej oraz eliminowaniu przejawów nierównowagi, która szkodzi stabilności i bezpieczeństwu, oraz wykluczeniu zdolności dokonania niespodziewanego ataku i rozpoczęcia działań ofensywnych na dużą skalę w Europie.
Normy reżimu CFE dotyczą redukcji i kontroli pięciu grup uzbrojenia konwencjonalnego: czołgów, bojowych wozów opancerzonych, artylerii o kalibrze powyżej 100 mm, samolotów bojowych i śmigłowców uderzeniowych, które w Traktacie określono wspólną nazwą „uzbrojenie ograniczone traktatowo” (ang. Treaty Limited Equipment, TLE). Redukcja polegała na ustaleniu łącznych, jednakowych dla obydwóch bloków (NATO i UW) maksymalnych limitów TLE, które wynosiły: 20 tys. czołgów bojowych, 30 tys. bojowych wozów opancerzonych, w tym nie więcej niż 18 tys. bojowych wozów piechoty i bojowych wozów z ciężkim uzbrojeniem (do 1,5 tys. bojowych wozów z ciężkim uzbrojeniem), 20 tys. sztuk artylerii, 6,8 tys. samolotów bojowych oraz 2 tys. śmigłowców uderzeniowych. Następnie, na podstawie wewnętrznych uzgodnień w ramach NATO i UW określono limity przydzielenia ich 16 państwom członkowskim NATO i 6 państwom UW. Po rozpadzie ZSRR jego limit rozdzielono na Rosję oraz pozostałe państwa będące byłymi republikami ZSRR. Państwa UW rozdysponowały w pełni przysługujący im limit, natomiast państwa NATO pozostawiły niewielką ilość niewykorzystaną. Oprócz ogólnych limitów uzbrojenia CFE wprowadzał także limity strefowe oraz ograniczenia flankowe mające na celu dekoncentrację sił zbrojnych na linii styczności wojsk NATO i UW oraz na skrzydłach (flankach). Dodatkowym ograniczeniem było wprowadzenie zasady, że liczba uzbrojenia jednego państwa w strefie stosowania CFE nie może przekraczać 1/3 całkowitego limitu. Przydzielone limity miały obowiązywać po upływie 40 miesięcy po wejściu w życie Traktatu.
Procedury weryfikacyjne reżimu CFE są rozbudowane i stanowią zasadniczą część Traktatu. Ustanowiono system inspekcji, w ramach którego każde państwo strona ma prawo przeprowadzania i obowiązek przyjmowania inspekcji w strefie stosowania CFE. Nałożono także obowiązek notyfikacji i wymiany informacji dotyczącej posiadanego przez państwa TLE. Do koordynacji realizacji postanowień CFE powołano Połączoną Grupę Konsultacyjną.
Redukcji uzbrojenia towarzyszyło również zmniejszenie stanów osobowych sił zbrojnych, którego dokonano w ramach Aktu końcowego o stanie osobowym sił konwencjonalnych w Europie przyjętego na szczycie KBWE w Helsinkach w 1992 r. Państwa zadeklarowały w nim maksymalne limity stanu osobowego sił zbrojnych i zobowiązywały się do wymiany informacji dotyczących stanu liczebnego swoich sił zbrojnych.
W związku z rozpadem ZSRR i zmianą sytuacji geopolitycznej w Europie i na świecie w latach 90. XX w. z inicjatywy Rosji podjęto w 1997 r. rokowania dotyczące przywrócenia w Europie równowagi sił zachwianej w wyniku rozwiązania UW z jednej strony oraz powiększonej przez przyjęcie nowych członków (byłych państw UW) liczby państw członkowskich NATO – z drugiej. Rezultatem podjętych negocjacji było podpisanie na szczycie → OBWE w Stambule w 1999 r. Porozumienia o adaptowaniu Traktatu o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie. Cel porozumienia stanowiło dostosowanie ustaleń traktatu CFE do nowych uwarunkowań geopolitycznych po rozpadzie UW, m.in. przez wyznaczenie nowych limitów sił konwencjonalnych dla poszczególnych państw oraz zastąpienie pułapów blokowych i strefowych pułapami narodowymi i terytorialnymi. Wejście porozumienia w życie będzie możliwe po jego ratyfikacji przez wszystkie 30 państw stron, jednakże dotychczas uczyniły to w pełni jedynie Rosja, Białoruś i Kazachstan. Państwa NATO odmawiają ratyfikacji, uzasadniając swoje stanowisko niewywiązywaniem się Rosji z zobowiązań CFE polegającym na utrzymywaniu sił w Gruzji i Mołdawii.
W odpowiedzi na brak ratyfikacji porozumienia o adaptowaniu CFE, a przede wszystkim z powodu podtrzymania przez USA, oprotestowanych przez Rosję, planów rozmieszczenia elementów tarczy antyrakietowej w Europie, 14 lipca 2007 r. Rosja ogłosiła decyzję o zawieszeniu wykonywania zobowiązań CFE, a w marcu 2015 r. o zaprzestaniu swojego uczestnictwa w pracach Połączonej Grupy Konsultacyjnej, co oznacza, że zaprzestaje jakiejkolwiek działalności w ramach CFE. Oprócz wymienionych powodów Rosja wskazywała także na nieuzasadnione pozostawienie poza CFE nowych członków NATO – byłych republik radzieckich: Litwy, Łotwy, Estonii, a także Słowenii, które nie są związane postanowieniami CFE i w związku z tym są „szarą strefą”, w której NATO można rozmieścić dowolną ilość TLE. Wsparcie Ukrainy przez państwa członkowskie NATO w wojnie obronnej z Rosją sprawiło, że Rosja zdecydowała o wycofaniu się z traktatu CFE (decyzję ogłoszono 10 maja 2023). W nocie wyjaśniającej Moskwa oskarżyła USA i jej sojuszników o prowadzenie konfrontacji militarnej z Rosją, z katastrofalnymi jej skutkami
CFE pomimo problemów związanych z implementacją doprowadził do istotnej redukcji zbrojeń konwencjonalnych w Europie, a wynikający z Traktatu obowiązek wymiany informacji zapewnił transparentność sfery militarnej. Jednocześnie kontrowersje wywoływane przez sprawy zbrojeń świadczą o wadze, jaką państwa ciągle przywiązują do siły militarnej.
W raporcie na temat przestrzegania CFE opublikowanym 17 stycznia 2020 r. przez Departamentu Stanu USA stwierdza się, że w 2019 r. trzy państwa strony nie mają certyfikatu zgodności z Traktatem i powiązanych z nim dokumentów: Armenia, Azerbejdżan i Rosja. [Lech Chojnowski]
Literatura: L. Chojnowski, Bezpieczeństwo międzynarodowe. Aspekty instytucjonalne i organizacyjne, Słupsk 2017 • T. Kapuśniak, Struktura reżimu o rozbrojeniu konwencjonalnym w Europie (CFE), „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” 2005, nr 12 • R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego, Warszawa 1999.