SAMOBÓJSTWO – według WHO samobójstwo dokonane oznacza świadomy akt odebrania sobie życia. W ujęciu prawnym samobójstwem [sam.] dokonanym jest z definicji każdy przypadek śmierci będący wynikiem bezpośredniego lub pośredniego działania lub zaniechania dokonanego przez ofiarę w pełni zdającą sobie sprawę ze skutków swego czynu. Interdyscyplinarną dziedziną nauki zajmującą się badaniem różnych aspektów sam. jest suicydologia. W naukach społecznych sam. jest traktowane jako akt agresji nakierowanej na siebie, przejaw autodestrukcji celowo oraz świadomie niweczącej życie wbrew przyrodniczym imperatywom nakazującym jego trwanie. W tym sensie sam. jest czynem indywidualnym wymierzonym w zbiorowość żywotnie zainteresowaną ciągłością swego bytu. Dlatego też w tradycji myśli suicydologicznej destruktywność jest pojmowana jako efekt niespełnionego życia i wynik ludzkiego pędu ku śmierci, której wyrażeniem jest także zbrodnia oraz → wojna. W sensie moralnym sam. jest subiektywną manifestacją zła naruszającą normę „nie zabijaj” (także siebie).

Geneza sam. jest odległa i ma swoje specyficzne odniesienia. W przeszłości – podobnie jak dziś – stosunek do sam. był uzależniony od określonej tradycji kulturowej, panującego światopoglądu (filozofii, religii, prawa) oraz wykształconych historycznie obyczajów. Tam, gdzie moralność i mitologia plemienna sugerowały, iż autodestrukcja jest drogą do lepszego życia, samobójcy nie realizowali się tylko poprzez samą ofiarę, ale także poprzez zaspokajanie potrzeby narcystycznej. W społecznościach zmilitaryzowanych, gdzie czczono bogów przemocy a ideałem była odwaga, sam. było postrzegane jako szczególne dobro (np. pośród Spartan, Rzymian, Wikingów czy japońskich samurajów). Należy przy tym pamiętać, że prawo do zabicia siebie, podobnie jak inne przywileje przynależne możnym, było demonstracją wolności wyboru przypisanego ludziom z wyżyn społecznych. Jednakże dla większości ludzi sam. było czymś obcym, a nawet odrażającym. Myślenie takie utrwalone przez wieki panowania chrześcijaństwa umocniło potoczne opinie o autodestrukcji jako o zjawisku równie przerażającym, co wstydliwym. Tymczasem zamach na własne życie dokonywany z poważnych, przemyślanych i nieafektywnych przyczyn jest kwestią wyboru warunkowanego wyłącznie czynnikami świata istniejącego tutaj i teraz. Jeśli ktoś ginie z własnej ręki, czyli decyduje się na ekstremalny krok wymagający nie lada odwagi, wówczas należy uszanować powody, które popychają go do tego czynu. Dlatego też w tradycji suicydologicznej utrwaliło się przekonanie, że ten, kto uznaje swoje istnienie za zbędne, nader tragiczne i żądające natychmiastowego przerwania, temu godzi się siebie unicestwić. Przeto ową opcję poczęto uważać za efekt wysoko rozwiniętej cywilizacji, albowiem zdolność do autodestrukcji przekraczała niebywale silny instynkt samozachowawczy. Odmitologizowane sam. warunkowane przez cywilizację zasługiwało na zrozumienie, gdyż stawało się sprawą wyboru determinowanego wyłącznie czynnikami z tego świata. Człowiek świadomy swej egzystencji zabija siebie, gdy uznaje swoje życie za nieznośne lub niemożliwe. W czasach nowożytnych aprobata dla sam. zanikła, np. w XVI w. w angielskich miastach wieszanie niedoszłych samobójców było obyczajem powszechnie praktykowanym. We Francji do czasu Wielkiej Rewolucji samobójcę karano konfiskatą mienia i bezczeszczeniem jego pamięci. Podobnie było w XVIII-wiecznej Wielkiej Brytanii, w której przepadek majątku desperata obowiązywał do lat 70. XIX w.

Do czasów Emila Durkheima (Samobójstwo. Studium z socjologii, 1897) sam. nie podlegało szczególnej uwadze nauk społecznych, chociaż wkrótce znalazło zainteresowanie środowisk badawczych zainteresowanych psychologiczną genezą autodestrukcji (głównie za sprawą założonego przez Zygmunta Freuda Wiedeńskiego Towarzystwa Psychoanalitycznego). Durkheim wyszedł z założenia, że skoro zdolność do zabicia siebie jest faktem i istnieje w życiu zbiorowym, zatem powinna mieć swoje empiryczne wyjaśnienia. Na tej podstawie wyróżnił trzy typy ogólne samounicestwienia, a mianowicie zamach egoistyczny (wskutek niemożności integracji z grupą i konieczności polegania tylko na samym sobie), zamach altruistyczny (wskutek wchłonięcia jednostki przez otoczenie do tego stopnia, że cele i tożsamość gromady stają się identyczne z własnymi) oraz zamach anomiczny (wskutek np. śmierci ukochanej osoby, rozpadu rodziny, znacznego pogorszenia pozycji społecznej, np. utraty cenionej posady, doznania niespodziewanego bogactwa lub ubóstwa, osiągnięcia sukcesów lub porażek przekraczających zdolność ich pojęcia czy niebywałej klęski planów życiowych). Podstawą owych typów sam. jest więc gwałtowność przeobrażeń sytuacji człowieka i powstania nowych warunków, którym jednostka nie potrafi lub nie może sprostać.

Należy też odnotować szczególne rodzaje sam., mianowicie → terrorystyczny zamach samobójczy oraz → samospalenie. Zamachowcy samobójcy działają zwykle z trzech rodzajów motywów: cywilizacyjnych, kulturowych bądź indywidualnych, a ich śmierć przynosi zniszczenia oraz śmierć innych osób. Z kolei samospalenia nie powodują żadnych zniszczeń materialnych, nie pociągają też za sobą ofiar, a powodowane są zwykle przyczynami politycznymi.

Zgodnie ze stanowiskiem WHO sam. jest zjawiskiem wielowymiarowym, będącym wynikiem interakcji pomiędzy wieloma czynnikami: biologicznymi, genetycznymi, psychologicznymi, socjologicznymi i środowiskowymi, przy tym żaden pojedynczy czynnik nie wyjaśnia, dlaczego ludzie umierają z powodu sam. Czynniki ryzyka sam. można podzielić na dwie grupy. Bliższe czynniki ryzyka reprezentowane są przez schorzenia psychiatryczne i/lub zaburzenia psychiczne, kryzys psychospołeczny, wydarzenia związane z wystąpieniem silnego stresu oraz sytuację socjoekonomiczną. Z kolei dalsze czynniki ryzyka obejmują sytuację rodzinną, obciążenia genetyczne, przeciwności losu, modyfikacje epigenetyczne, cechy osobowości oraz zaburzenia poznawcze. [Marek Adamkiewicz]

Literatura: G.R. Fedden, Suicide, London – Toronto 1938 • On Suicide – With Particular Reference to Suicide Among Young Students, red. P. Friedman, New York 1967 • E. Stengel, Suicide and Attempted Suicide, Harmondsworth 1969.