SAMOOBRONA LUDNOŚCI – termin określający oddolną formę organizacji społeczeństwa polegającą na powszechnym i samorzutnym, trwałym lub doraźnym organizowaniu się ludności cywilnej w miejscu zamieszkania, dla przeciwstawiania się i reagowania na zagrożenia życia, zdrowia, mienia i środowiska.
Samoobrona ludności [sam.l.] może przybierać różne formy samoorganizacji społecznej: społeczny monitoring zagrożeń w miejscu zamieszkania w zakresie np. bezpieczeństwa powszechnego (powodzie, pożary) lub bezpieczeństwa publicznego (kradzieże, rozboje); straże obywatelskie i patrole obywatelskie monitorujące niebezpieczne zjawiska (np. zarzewie ognia, nieuzasadniona obecność nieznanych osób); patrolowanie (w ścisłej współpracy z policją oraz władzami lokalnymi lub niezależnie od nich). Funkcjonowanie straży obywatelskich powinno być uzależnione od pozytywnej opinii policji i akceptacji mieszkańców, ich działalność, w tym regularne patrolowanie, powinna być koordynowana z policją oraz → strażą gminną/miejską (w tym także zapewnienie stałej łączności z ich jednostkami terenowymi). Preferowaną formą działania patroli obywatelskich jest wstrzymywanie się od interwencji i szybkie zawiadamianie policji. Stosowane są także wspólne patrole z policją i strażą gminną/miejską (przede wszystkim w charakterze prewencyjnego obchodu wyznaczonego rejonu).
Tworzeniu grup społecznej sam. sprzyja wiele rozwiązań prawnych. Do najistotniejszych należą zasady regulujące następujące zagadnienia: obrona konieczna, stan wyższej konieczności, ujęcie osoby na gorącym uczynku, udzielanie doraźnej pomocy policjantowi, społeczny obowiązek zawiadomienia organów ścigania o popełnieniu przestępstwa, działalność jednostek samorządu terytorialnego w zakresie ochrony porządku i bezpieczeństwa obywateli, prawo do tworzenia stowarzyszeń, obowiązek współpracy policji i straży gminnej/miejskiej z organami samorządowymi i organizacjami społecznymi, obowiązek współpracy samorządów lokalnych z organizacjami pozarządowymi.
Grupy sam. o charakterze nieformalnym ograniczają się do kontroli najbliższego otoczenia. Grupy mogą przyjąć formę zinstytucjonalizowaną w formie stowarzyszenia, mogą też być powołane na postawie uchwały rady gminy (rady miasta). Wówczas ze strony instytucji publicznych, Policji oraz władz lokalnych mogą otrzymywać wsparcie organizacyjne i finansowe. Grupy powoływane uchwałą rad gmin powinny mieć określoną formę prawną, zasady wyboru władz, naboru członków, formy działania, zasady współdziałania z Policją i strażą gminną/miejską oraz sposób finansowania. Ta forma ma wiele zalet, gdyż gmina dysponuje dużymi możliwościami działania w tym zakresie, przy tym niezbędne jest określenie zasad tej współpracy (może ona dotyczyć szkoleń, zasad pełnienia łączonych patroli, zasad i sposobów kontaktowania się z dzielnicowymi, przekazywania informacji i spostrzeżeń o zaistniałych wydarzeniach i nieprawidłowościach, udostępniania i zapoznawania się z materiałami dotyczącymi zapobiegania przestępczości) oraz nadzoru. [→ samoobrona] [Aleksandra Skrabacz]
Literatura: W. Kitler, A. Skrabacz, Bezpieczeństwo ludności cywilnej. Pojęcie, organizacja i zadania w czasie pokoju, kryzysu i wojny, Warszawa 2010 • A. Skrabacz, Ochrona ludności w Polsce w XXI wieku. Wyzwania, Uwarunkowania. Perspektywy, Tarnów 2006.