SAMOSPALENIE – samobójstwo przez spalenie się żywcem, popełniane najczęściej na znak protestu (definicja słownikowa). Do samospaleń [samosp.] dochodzi wśród społeczności ludzkich od tysięcy lat. Pierwsze wzmianki pochodzą z Chin z V w., dotyczą mnichów buddyjskich, którzy buntowali się przeciwko korupcji władzy. Samosp. postrzega się głównie jako akt protestu wobec opresji politycznych, formę braku zgody na status quo, ale też i jako wynik chorób psychicznych. W Europie samosp. w przeszłości były napiętnowane społecznie, kulturowo i prawnie. Wiązać to należy z potępieniem → samobójstwa przez chrześcijaństwo.
Akty samosp. dokonywane są w przestrzeni publicznej. Dla różnych grup stanowią formę protestu – poświęcania życia na ołtarzu sprawy. Dokonujący samosp. nie powodują żadnych zniszczeń materialnych, nie pociągają też za sobą ofiar. Deklarują akt samosp. w imię wyższych wartości. Samosp. następują często z przyczyn politycznych. Ben Park przedstawił pięć czynników wpływających na decyzje o samosp. politycznym: 1. silna identyfikacja z przyczynami oporu wobec władzy; 2. motywacja idealistyczna i chęć jej manifestowania; 3. wyraziście zarysowane granice moralne; 4. nawoływanie do działania; 5. samosp. jako ostateczny akt działalności, akt wyższej konieczności.
W reżimach niedemokratycznych osobom protestującym w formie samosp. władze przypisują często choroby psychiczne, tworzy się narrację dyskursu publicznego, zgodnie z którą „żywa pochodnia” to osoba dotknięta przez dolegliwości mentalne. W ZSRR i państwach bloku komunistycznego dokonujący samosp. trafiali do szpitali psychiatrycznych.
Największą liczbę samosp. notuje się w ubogich i słabo rozwiniętych częściach świata, których obywatele uzyskują niskie dochody. Przede wszystkim w Afryce, na Bliskim Wschodzie i w Azji Południowej. Rzeczywiste przyczyny samosp. upatrywane są w czynnikach: ekonomicznych, psychicznych, społecznych, kulturowych, rodzinnych, etycznych, trwałości uczuć, religijnych oraz dostępności do materiałów palnych. Samosp. są rzadkim aktem samobójstwa – na 10 tys. samobójstw tylko jedno dokonane jest poprzez samosp.
Na gruncie religijnym najwięcej samosp. dokonują buddyści i hinduiści, szczególnie w Bangladeszu, Bhutanie, Myanmarze, Tajlandii, Wietnamie, Kambodży, Laosie, Chinach (zwłaszcza w Tybecie) i w Nepalu. Jednakże np. w XIX w. odnotowano przypadek samosp. całej polskiej rodziny w zaborze rosyjskim w ramach protestu przeciw prześladowaniom unitów (w tym uchronienia dziecka przed przymusowym chrztem prawosławnym).
W XX w. akty samosp. z przyczyn politycznych zainicjował w 1963 r. mnich buddyjski Quang Duca, występując przeciwko prześladowaniom religijnym w Wietnamie. Do wielu aktów systematycznie dochodzi w Tybecie, o czym relacjonują głównie organizacje ochrony praw człowieka. Szacuje się, że na świecie od tamtego czasu dokonano ok. 800‒900 samosp. Przeciwko amerykańskiemu udziałowi w wojnie w Wietnamie protestował Norman Morrison, który w 1965 r. popełnił samobójstwo – podpalił się przed budynkiem Pentagonu. Do najszerzej znanych w Europie aktów doszło w 1969 r., gdy w Pradze w imię protestu przeciwko inwazji ZSRR i państw sojuszniczych na Czechosłowację samosp. dokonał student Jan Palach, a w jego ślad poszli inni młodzi Czesi (przez trzy miesiące 26 osób próbowało aktów samosp., 7 z nich zmarło). W Polsce z tych samych przyczyn samosp. dokonał 8 września 1968 r. na Stadionie Dziesięciolecia w Warszawie Ryszard Siwiec. W 2010 r. akt samosp., którego dokonał Mohamed Bouazizi w Tunezji, zapoczątkował tzw. Arabską Wiosnę. Lista przykładów jest dłuższa. Do tej kategorii należy też zaliczyć samosp. w Nowym Jorku w 2018 r. znanego w USA adwokata Davida Buckela, który w ten sposób zaprotestował przeciwko zatruwaniu środowiska. W Polsce 19 października 2017 r. akt samospalenia z przyczyn politycznych został podjęty na Placu Defilad w Warszawie przez Piotra Szczęsnego (zmarł w jego wyniku po 10 dniach).
Media na świecie trywializują samosp., prezentując je jako sensacje. Akty te w oczywisty sposób są elementem złożonych procesów politycznych, które należy wiązać nie tylko z łamaniem praw człowieka i obywatela, ale też z niedomaganiami systemów politycznych i prawnych. Do samosp. politycznych dochodzi z przyczyn systemowych. Są one wykorzystywane także jako narzędzie walki politycznej przez skonfliktowane strony.
Samospaleńcy dokonują czynu altruistycznego i altruistycznej próby walki na rzecz wyższych wartości, częstokroć w imię obrony swoich wspólnot i ich zagrożonej kultury. W reżimach demokratycznych do samosp. dochodzi w wyniku punktowych naruszeń zasad państwa prawa, ponadto dokonywane są one przez emigrantów politycznych z państw niedemokratycznych, a także przez aktywistów praw człowieka popierających ruchy protestu i prawa człowieka w takich państwach. [Marcin Wałdoch]
Literatura: M. Biggs, Dying Without Killing: Self-Immolation 1963‒2002 [w:] Making Sense of Suicide Mission, red. D. Gambetta, Oxford 2005 • M. Wałdoch, Samospaleńcy jako nowy ruch społeczny? Próba systematyzacji zjawiska w ujęciu integralnym i systemowym, „Świat Idei i Polityki” 2017, nr 16 • G. Ziółkowski, Okrutny teatr samospaleń: protesty samobójcze w ogniu i ich echa w kulturze współczesnej, Poznań 2018.