SANKCJE EKONOMICZNE – działania w polityce zagranicznej państwa, które polegają na doborze środków ekonomicznych w taki sposób, aby spowodować zmiany w polityce wewnętrznej i zagranicznej innego państwa, doprowadzić do osłabienia jego pozycji międzynarodowej lub wręcz do zmiany jego władz. Stosowanie sankcji ekonomicznych [s.ek.] opiera się na założeniu, że spowodowane przez nie koszty i straty ekonomiczne przyczynią się do zmiany w zachowaniu podmiotu, wobec którego są zastosowane. S.ek. są zatem specyficzną niemilitarną formą przymusu i osiągania celów politycznych za pomocą środków ekonomicznych.
S.ek. są uprawnionym środkiem zapewnienia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, a także użytecznym instrumentem polityki zagranicznej państw, a zwłaszcza wielkich mocarstw w realizacji celów związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa narodowego oraz celów politycznych i ekonomicznych. Dopuszczalność sankcji ekonomicznych wynika z art. 41 Karty NZ, zgodnie z którym → Rada Bezpieczeństwa ONZ może zdecydować, jakie środki niepociągające za sobą użycia siły zbrojnej należy zastosować dla wykonania jej decyzji, ponadto może zażądać od członków ONZ zastosowania takich środków. Mogą one obejmować m.in. całkowite lub częściowe zerwanie stosunków gospodarczych. Do koncepcji s.ek. jako wielostronnego instrumentu działania nawiązuje też UE w realizowanej przez nią → wspólnej polityce zagranicznej i bezpieczeństwa. Art. 301 TFUE stanowi co następuje: „Jeżeli wspólne stanowisko lub wspólne działanie przyjęte na podstawie postanowień TUE, dotyczących wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa przewidują działania Wspólnoty zmierzające do zerwania lub ograniczenia w części lub w całości stosunków gospodarczych z jednym lub z większą liczbą państw trzecich. Rada stanowiąc większość kwalifikowaną na wniosek Komisji, podejmuje niezbędne pilne środki”.
Historia stosowania s.ek. przez państwa sięga czasów starożytnych, ale upowszechniły się one dopiero po zakończeniu drugiej wojny światowej, o czym przesadziły następujące przesłanki. Po pierwsze, w okresie → zimnej wojny logika odstraszania nuklearnego sprawiła, że mocarstwa miały ograniczone możliwości odwoływania się do użycia siły militarnej. W tej sytuacji s.ek. okazywały się bardziej efektywnym instrumentem ich strategii międzynarodowej, bez obawy wybuchu konfliktu zbrojnego między nimi. To dlatego w tamtym okresie USA i inne państwa Zachodu stosowały liczne sankcje wobec ZSRR. Po drugie, wzrost współzależności ekonomicznych w wyniku → globalizacji, jaki dokonał się w ostatnich kilku dekadach, doprowadził (jakkolwiek by to brzmiało paradoksalnie) do stosowania s.ek. na coraz większą skalę. Dzieje się tak dlatego, że gospodarki państw otwarte na wymianę nie tylko osiągają korzyści, ale stały się także wrażliwe na oddziaływanie czynników zewnętrznych, w tym również s.ek. jako efektywnego instrumentu polityki zagranicznej innych państw. Taka cecha strukturalna współczesnej gospodarki światowej stwarza naturalną zachętę do stosowania s.ek. przez najsilniejsze gospodarczo państwa. Po trzecie, z punktu widzenia prawa międzynarodowego s.ek. są dozwolone pod warunkiem wyrażenia na nie zgody przez Radę Bezpieczeństwa ONZ, w tym zgody stałych jej członków (USA, Chin, Rosji, Wielkiej Brytanii, Francji).
Stosowanie s.ek. w stosunkach międzynarodowych jest uwarunkowane trzema rodzajami motywów. Pierwszy dotyczy wywarcia presji i ukarania danego państwa za niezgodne z prawem międzynarodowym zachowanie, jak np. nieprzestrzeganie praw człowieka, ucisk → mniejszości narodowych i etnicznych, → agresja zbrojna (klasyczny przykład to inwazja Rosji na Ukrainę 2022). W takim przypadku bezpośrednim celem s.ek. jest ograniczenie możliwości rozwoju gospodarczego oraz korzyści z wymiany międzynarodowej. Zakłada się, że straty w tej dziedzinie, jakie poniesie państwo, wobec którego je zastosowano, przyczynią się do zmian w jego zachowaniu. Drugi typ jest związany z zademonstrowaniem siły i woli działania przez dane mocarstwo wobec krajowej i międzynarodowej opinii publicznej. Gotowość zastosowania s.ek. jest wyznacznikiem mocarstwowego statusu i symbolem prestiżu międzynarodowego. Po trzecie, s.ek. stosuje się z myślą o zabezpieczeniu uniwersalnych praw i wartości, takich jak pokój międzynarodowy, prawa człowieka, ład międzynarodowy. W takim przypadku ich adresatem są państwa naruszające te wartości w sposób trwały, a podmiotem sprawczym jest społeczność międzynarodowa i organizacje międzynarodowe.
W międzynarodowej praktyce stosuje się następujące rodzaje s.ek.: 1. blokada ekonomiczna, która polega na całkowitym odizolowaniu gospodarki danego państwa od pozostałych (np. blokada Niemiec w czasie drugiej wojny światowej); 2. embargo ekonomiczne, które polega na wprowadzeniu zakazu transakcji w danej tylko dziedzinie (np. embargo na eksport ropy i gazu do danego kraju); 3. bojkot towarów i firm pochodzących z danego kraju; 4. → wojna handlowa; 5. sankcje finansowe, które obejmują takie środki, jak: zamrożenie aktywów finansowych danego państwa, zakaz udzielania kredytów i inwestycji bezpośrednich, zakaz udzielania pomocy międzynarodowej; 6. ograniczenia w przepływie osób (turystyka i siła robocza).
Efektywność s.ek. jest przedmiotem ożywionej debaty naukowej. Z jednej strony wskazuje się, że można w wymierny sposób obliczyć ich wpływ na dochód narodowy, poziom życia i handel kraju, wobec którego zastosowano s.ek., ale z drugiej strony nie można jednoznacznie wykazać, jak straty z tytułu s.ek. przekładają się na socjalną i psychologiczną sferę, polityczne motywacje oraz zdolność do akceptowania i ponoszenia kosztów przez państwo, wobec którego je zastosowano. Ogólnie rzecz biorąc, efektywność s.ek. determinują następujące kryteria: stopień przygotowania do s.ek. przez dane państwo; znalezienie alternatywnych dostawców towarów i czynników produkcji; ograniczenia negatywnych konsekwencji s.ek. dla rynku wewnętrznego państwa; poziom zdecydowania i konsekwentnych działań przez państwo nakładające s.ek. [Edward Haliżak]
Literatura: K.M. Księżopolski, Sankcje ekonomiczne jako narzędzie w polityce zagranicznej [w:] Stosunki międzynarodowe w XXI wieku. Księga jubileuszowa z okazji 30-lecia Instytutu Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego, red. E. Haliżak i in., Warszawa 2006.