SCHENGEN; STREFA SCHENGEN – zwyczajowe określenie odnoszące się do porozumienia (układu) znoszącego kontrole na granicach wewnętrznych państw sygnatariuszy, które podpisano w Schengen, niewielkiej miejscowości w Luksemburgu. Porozumienie zawarte w 1985 r. (tzw. Schengen I) przez pięć państw zachodnioeuropejskich (Francję, RFN, Belgię, Holandię, Luksemburg) dotyczyło liberalizacji ruchu osobowego i towarowego, która miała polegać na zniesieniu kontroli na wewnętrznych granicach pomiędzy tymi państwami, wprowadzeniu wspólnych standardów kontroli na granicach zewnętrznych oraz wspólnej polityki wizowej, azylowej i celnej. Celem sygnatariuszy układu było stworzenie regulacji, które w późniejszym okresie obowiązywałyby na terenie całej Wspólnoty, gdyż pierwotnie układ z Schengen został zawarty poza systemem prawa ówczesnych Wspólnot Europejskich (WE). Część państw członkowskich WE nie chciała, część zaś nie mogła spełnić ujednoliconych standardów kontroli zewnętrznych granic, co uniemożliwiało im zniesienie kontroli na granicach wewnętrznych. W ramach długoterminowych działań państwa strony układu miały wypracować odpowiednie środki w celu zwalczania przestępczości oraz dążyć do ujednolicenia prawa wewnętrznego dotyczącego środków odurzających, obrotu bronią i, jeśli to będzie konieczne, pewnych aspektów traktowania cudzoziemców niebędących obywatelami tych państw.
Środki i metody realizacji umowy zostały szczegółowo określone w dodatkowym porozumieniu podpisanym w 1990 r. – tzw. konwencja wykonawcza Schengen (KWS), która weszła w życie dopiero w 1995 r. Jej podstawowym celem było zniesienie kontroli na wewnętrznych granicach państw sygnatariuszy konwencji, a w ślad za tym usprawnienie współpracy policji i innych służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo i porządek publiczny. Zawiera ona przepisy zezwalające na współpracę kanałami policyjnymi zamiast drogą dyplomatyczną: regulujące kwestie obserwacji i pościgu związanego z przekroczeniem granic państwowych; postulujące utworzenie bezpośredniej łączności telefonicznej i radiowej między placówkami policyjnymi i celnymi w regionach przygranicznych; wymianę oficerów łącznikowych. Tekst KWS jest bardzo obszerny, a główne filary obejmują: kontrolę ruchu osobowego, politykę wizową, udzielanie azylu, współpracę służb policyjnych i wymianę informacji, tworzenie wspólnego systemu informacyjnego. Najważniejsze postanowienie w zakresie kontroli ruchu osobowego zawiera art. 5 KWS określający warunki, jakie powinien spełnić obywatel państwa trzeciego, aby przekroczyć granice zewnętrzne.
Przepisy Schengen, które jak wspomniano powstały poza systemem prawnym WE/UE, zostały do tego systemu włączone na podstawie traktatu amsterdamskiego z 1997 r.
W celu efektywniejszej kontroli granic zewnętrznych państw sygnatariuszy stworzono komputerowy → System Informacyjny Schengen (SIS, później „SIS-one 4 all”, wreszcie SIS II) oraz System Informacji Wizowej (VIS). Dla wzmocnienia ochrony granic zewnętrznych państw członkowskich, a w szczególności dla udzielania doraźnego wsparcia w sytuacjach kryzysowych powołano w 2004 r. Agencję Zarządzania Współpracą Operacyjną na Granicach Zewnętrznych Państw Członkowskich UE, → Frontex.
System Schengen okazał się wymagający dla jego uczestników, ale i atrakcyjny dla ruchu transgranicznego, a co za tym idzie – efektywny gospodarczo. Pierwsze jego poszerzenie nastąpiło w 1990 r., gdy zjednoczyły się Niemcy, a gdy w 1995 r. weszła w życie KWS, strefa objęła już siedem państw – oprócz założycieli także Hiszpanię i Portugalię.
Strefa Schengen obejmuje obecnie ponad 4 mln km2, mieszka w jej granicach niemal 420 mln osób. Należy do niej 26 państw: 22 z 27 państw członkowskich UE, a także wszyscy członkowie Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (Islandia, Liechtenstein, Norwegia i Szwajcaria). Jako obszary związane z państwami członkowskimi Schengen do strefy przystąpiły też Monako (z Francją), Liechtenstein (ze Szwajcarią), Watykan i San Marino (z Włochami). Poza Schengen pozostała Andora (kondominium francusko-hiszpańskie). Spośród członków UE do strefy nie należy Irlandia (na mocy własnej decyzji) i Cypr (z powodu podziału na część grecką i turecką). Do systemu nie należała też (na mocy własnej decyzji) Wielka Brytania (członek WE/UE w latach 1973‒2021). Nieszczelność granic zewnętrznych Chorwacji, Bułgarii i Rumunii wykluczała je, przy czym w grudniu 2022 r. Rada ds. Wymiaru Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych UE poparła przyłączenie do Schengen Chorwacji, ale nie zgodziła się na dołączenie do niej Bułgarii i Rumunii.
W pewnych wyjątkowych okolicznościach rządy mogą zdecydować się na zaostrzenie kontroli lub nawet zawieszenie układu z Schengen, przy tym musi to wiązać się z poważnym i pilnym celem, takim jak ochrona kraju przed poważnymi zagrożeniami dla porządku publicznego i bezpieczeństwa wewnętrznego, np. terroryzm. → Kryzys migracyjny 2015 r., kiedy to w ciągu kilku tygodni na obszar Schengen dostało się praktycznie bez kontroli ok. 1,5 mln migrantów z Bliskiego Wschodu i Afryki, skłonił UE do powołania w 2016 r. Europejskiej Straży Granicznej i Przybrzeżnej (na bazie Frontex). W związku z pandemią COVID-19 w 2020 r. Komisja Europejska opracowała wytyczne co do czasowego zamknięcie granic zewnętrznych UE i strefy Schengen, decyzje o zamknięciu granic były podejmowane przez państwa członkowskie w okresie 2020‒2022.
Te wydarzenia, a zwłaszcza kryzys migracyjny, skłoniły Komisję Europejską do prac nad reformą Schengen. Kolejne zagrożenia powstały na wschodnim odcinku granicy zewnętrznej strefy, między Białorusią a trzema państwami członkowskimi – Litwą, Łotwą i Polską. Prace nad zaktualizowaniem kodeksu granicznego Schengen mają według przyjętych założeń zapewnić nowe narzędzia do zwalczania instrumentalizacji przepływów migracyjnych oraz nowe ramy prawne dla działań na granicach zewnętrznych w razie kryzysu zdrowotnego, zaktualizować ramy prawne dotyczące przywracania kontroli na granicach wewnętrznych oraz umożliwić stosowanie rozwiązań będących alternatywą dla przywracania kontroli na granicach wewnętrznych. [Paweł Turczyński]
Literatura: Agencja FRONTEX w strefie Schengen: 10 lat doświadczeń, red. A. Kuś, A. Kosińska, A. Szahoń-Pszenn, Lublin 2015 • System Schengen a imigracja z perspektywy Polski i Niemiec, red. M. Trojanowska-Strzęboszewska, Warszawa 2014 • Unia Europejska po traktacie z Lizbony. Pierwsze doświadczenia i nowe wyzwania, red. P. Tosiek, Lublin 2012.