SEPARATYZM – dążenie do wyodrębnienia lub oddzielenia się od całości (z łac. separatus – oddzielony); stosowane przede wszystkim w kontekście wspólnoty narodowej, etnicznej (rzadziej religijnej). Szeroka definicja określa separatyzm [sep.] jako dążenia mniejszościowej grupy – narodowości, mniejszości narodowej – do autonomii własnego regionu integralnego w ramach państwa narodowego lub oderwania tego regionu od państwa macierzystego i utworzenia własnego państwa, lub zjednoczenia z macierzą (mniejszości narodowe) w celu zapewnienia przetrwania odrębnej tożsamości etnicznej oraz zagwarantowania realizacji swoich interesów politycznych, gospodarczych i kulturowych.
Sep. narodowy występuje w dwóch postaciach. Pierwszy dotyczy narodów (grup etnicznych) bez państwa, żyjących na obszarze istniejących krajów, wówczas celem separacji byłoby ustanowienie własnej państwowości (w większości są to grupy, którym odmawia się prawa do samostanowienia). Drugi typ sep. odnosi się do narodów mających swoje państwo, ale członkowie tych narodów żyją także w zwartych grupach na terenie innych krajów. Jeśli w tego typu społecznościach pojawiają się ambicje separatystyczne, to polegają one na dążeniu do oderwania się od dotychczasowego kraju i przyłączenia do tzw. macierzy.
Jednym z przejawów, efektów sep. jest secesja narodowa, czyli wyodrębnienie się ze struktur państwowych i utworzenie zupełnie nowej struktury państwowej. Kluczowym jest w tym kontekście pojęcie → narodu, gdyż tylko narody mają prawo do samostanowienia, aż do utworzenia własnego państwa włącznie. Wszystkie inne grupy quasi-narodowe prawa takiego nie mają, a w konsekwencji ich dążenia separatystyczne traktowane są jako uderzenie w zasadę nienaruszalności → integralności terytorialnej państw. W efekcie dążenia separatystyczne grup innych niż narody uważane są za nielegalne i często prowadzą do konfliktów zbrojnych.
Różnice pomiędzy narodem a grupą etniczną są bardzo niejednoznaczne, w praktyce o uznaniu lub nieuznaniu danej grupy za naród decyduje władza polityczna rządząca na danym terytorium lub organizacje międzynarodowe. Przy tym brak jest w przestrzeni międzynarodowej politycznego porozumienia się w tej kwestii, czego przejawem jest fakt, iż w Konwencji ramowej o ochronie mniejszości narodowych (Rada Europy, 1995) prawo definiowania pojęcia „mniejszość narodowa” scedowano na państwa, które w pewnym sensie dowolnie określają, jaka społeczność może mieć status narodu, a jaka nie.
Sep. narodowy to dążenie do ustanowienia państwa w imię realizacji prawa do suwerenności, jednakże często łączy się z innymi motywami, takimi jak przesłanki ekonomiczne, religijne, kulturowe, historyczne itp. U źródeł części ruchów separatystycznych leży poczucie ekonomicznej niesprawiedliwości, wynikającej np. z realizacji polityki regionalnej, na skutek czego społeczności bogatsze czują się wykorzystywane poprzez konieczność dofinansowywania regionów uboższych. Przyczynę konfliktów i dążeń separatystycznych stanowią także głębokie różnice kulturowe. Badacze wskazują, że ideologie separatystyczne zyskują popularność w tych społecznościach lokalnych, które w największym stopniu różnią się od kultury narodowej albo kultury grupy dominującej. Ujęcie kulturowej genezy sep. odnaleźć można w tezie Samuela Huntingtona o zderzeniu cywilizacji, zgodnie z którą przyczyną konfliktów etnicznych i ruchów separatystycznych są różnice kulturowe, a zwłaszcza głębokie różnice między cywilizacjami opartymi na odmiennych systemach religijnych. Huntington wskazuje, że to kultura i tożsamość kulturowa, będąca w szerokim pojęciu tożsamością cywilizacji, kształtuje wzorce spójności, dezintegracji i konfliktu w świecie, jaki nastał po → zimnej wojnie.
W literaturze przedmiotu sep. bywa też określany jako szczególna forma nacjonalizmu. Ernest Gellner wprowadza pojęcie nacjonalizmów potencjalnych, z których część może następnie przekształcić się w nacjonalizmy rzeczywiste, czyli walkę o własne państwo. Należy przy tym zaznaczyć, że nie można utożsamiać sep. z nacjonalizmem, który jest szerszym zjawiskiem.
Sep. podlega ewolucji w czasie i przestrzeni, we współczesnych państwach ruchy dezintegracyjne nie są jednoznacznie zdefiniowane, ponadto w literaturze stosowane jest różnorodne nazewnictwo: ruchy separatystyczne, autonomizacyjne, niepodległościowe, niezależnościowe, secesjonistyczne czy irredentystyczne.
Najbardziej znanym przykładem secesji narodowej było wystąpienie 11 stanów południowych w latach 1860‒1861 tworzących Skonfederowane Stany Ameryki. W Europie w XXI w. do secesji doszło w Serbii, gdzie w wyniku referendum niepodległościowego w 2006 r. powstała Czarnogóra, a w 2008 r. niepodległość ogłosiło Kosowo, dokonując tym samym secesji z Serbii (nadal nie jest to państwo w pełni uznane). Współcześnie funkcjonujące ruchy, organizacje separatystyczne to m.in.: Bretońska Partia Narodowa, Front Narodowego Wyzwolenia Korsyki, Tamilskie Tygrysy, Organizacja Wyzwolenia Palestyny, Baskonia i Wolność, Partia Pracujących Kurdystanu, Szkocka Partia Narodowa. [→ państwa nieuznane] [Jolanta Itrich-Drabarek, Arkadiusz Meller]
Literatura: K. Czubocha, Separatyzm etniczny w dobie praw człowieka – nowe wyzwanie dla państwa narodowego i społeczności międzynarodowej, Toruń 2013 • P. Łaski, Secesja części terytorium państwa w świetle prawa międzynarodowego, Lublin 1990 • S. Sadowski, Separatyzm narodowy w Europie przełomu XX i XXI wieku [w:] Społeczne oblicza Europy XXI wieku, red. B. Koszéi, D. Mierzejewski, Z. Popławski, Piła 2015.