SIŁA PAŃSTWA – możliwość oddziaływania na uczestników stosunków międzynarodowych; oznacza zdolność wykorzystania posiadanych zasobów do wpływania na zachowanie innych państw albo umiejętność zagwarantowania panowania własnych preferencji przez kontrolę zachowania, kształtowanie zgodnej opinii albo manipulowanie otoczeniem. Pojęcie to bywa stosowane zamiennie z określeniem → potęga państwa. Poglądy na siłę państwa [s.p.], podobnie jak na państwo, są zróżnicowane w zależności od perspektywy teoretycznej (realistycznej, liberalnej, radykalnej i innych). Jej rola jest szczególnie doceniana przez wyznawców realistycznego nurtu stosunków międzynarodowych [→ realizm].

Na strukturę s.p. składają się naturalne źródła siły (położenie, wielkość i ukształtowanie terytorium, zasoby naturalne i ludność), które są modyfikowane, wzmacniane, a czasami ograniczane. Przekształcanie naturalnych czynników formuje składniki potęgi państwa: materialne (uprzemysłowienie i towarzysząca mu infrastruktura techniczna) i niematerialne (wizerunek państwa, przywództwo i jego poparcie przez społeczeństwo oraz potencjał intelektualny ludności). W innym ujęciu s.p. kształtowana jest przez czynniki: 1. naturalne ‒ uwarunkowania geograficzne (wielkość, położenie, ukształtowanie terytorium) i demograficzne (wielkość i struktura populacji oraz trendy ich zmian), zasoby naturalne (ziemia uprawna, woda, surowce naturalne); 2. społeczne – elementy ekonomiczne, polityczne, militarne, psychologiczne i informacyjne. Składniki ekonomiczne s.p. łączą w sobie naturalne i społeczne elementy siły i odzwierciedlone są w poziomie rozwoju ekonomicznego kraju. Jest on wynikiem zdolności państwa do wykorzystania naturalnych źródeł potęgi, obejmujących m.in.: sprawny system polityczny, poziom wykształcenia społeczeństwa i jego mobilność na rynku pracy, wprowadzanie innowacji naukowo-technicznych. Państwa mające takie zdolności społeczne osiągają wysoki poziom rozwoju, nawet pomimo stosunkowo ubogich zasobów naturalnych (np. Japonia). Równocześnie brak tych zdolności sprawia, że państwa nie wykorzystują swoich bogatych zasobów naturalnych, a ich gospodarka oparta jest na sprzedaży nieprzetworzonych surowców (np. Rosja).

Siła militarna państwa stanowi tradycyjny element jego potęgi. Składają się na nią nie tylko stan osobowy, uzbrojenie i wyposażenie sektora militarnego, lecz także: przywództwo, dyscyplina, morale, poziom wyszkolenia, zdolność do podjęcia i kontynuowania (utrzymania) operacji wojskowych, zdolności logistyczne i mobilizacyjne. Podstawowym czynnikiem jest poziom zaawansowania technicznego środków walki, pozwalający uzyskać przewagę nad przeciwnikiem. Niekwestionowany atut stanowi posiadanie w swoich arsenałach → broni jądrowej, będącej bardzo skutecznym środkiem odstraszania, a także zastraszania innych państw, zwłaszcza niemających takich zdolności. Polityczna s.p. wynika z siły i formy rządów, świadczy o niej poziom społecznego poparcia rządzących, sprawność rządu w efektywnym wykorzystaniu zasobów naturalnych i społecznych do realizacji interesów państwa, a także zdolność zastosowania jego potencjalnej potęgi do realizacji → interesów narodowych na arenie międzynarodowej. Psychologiczne elementy s.p. wiążą się z czynnikami politycznymi i obejmują: siłę woli narodu i jego determinację w osiąganiu celów narodowych, morale oraz charakter narodowy, odzwierciedlone w wyznawanych podstawowych wartościach narodowych, jak również poziom integralności narodowej, czyli poczucie świadomości narodowej, a także jednorodność etniczna, religijna, językowa i kulturowa. Informacyjne czynniki s.p. wynikają z rewolucji komunikacyjnej i informacyjnej prowadzącej do swobodnego globalnego przepływu informacji oraz idei, które wpływają na kształtowanie świadomości społecznej. O s.p. w tym wymiarze świadczy jego zdolność rozpowszechniania informacji i idei (politycznych, ekonomicznych) sprzyjających realizacji interesów narodowych. Rewolucja teleinformatyczna oddziałuje na zdolności militarne państwa. Dominacja informacyjna na polu walki kształtuje efekt synergii, osiągany przez posiadanie „świadomości pola walki” jednocześnie na wszystkich poziomach działań (taktycznym, operacyjnym i strategicznym). Informacyjne czynniki s.p. wiążą się także ze zdolnością oddziaływania na funkcjonowanie innych państw w → cyberprzestrzeni – poprzez zakłócanie i osłabianie tych dziedzin, które funkcjonują na podstawie systemów teleinformatycznych (gospodarka, sektor finansowy, struktury bezpieczeństwa itd.). Z drugiej strony informacyjna s.p. zależy od odporności własnych systemów teleinformatycznych na ataki innych podmiotów.

Podział s.p. na składniki materialne i niematerialne nawiązuje do koncepcji, zgodnie z którą wyróżnia się dwa rodzaje potęgi: twardą (ang. hard power), która odwołuje się do materialnego wymiaru państwa, i miękką (ang. soft power) – bazującą na jego niematerialnych właściwościach. Ta druga oznacza zdolność wpływania na uczestników stosunków międzynarodowych dzięki atrakcyjności własnej kultury, ideałów politycznych czy realizowanej polityki, bez wykorzystania materialnej przewagi państwa (potęgi twardej). Potęga miękka cechuje szczególnie systemy demokratyczne, w których władza oparta jest na atrakcyjności i zachęcie, a nie nakazie i przymusie, jak to się dzieje w państwach autorytarnych.

Funkcjonowanie w systemie międzynarodowym jest uzależnione od jakości decyzji, wymagających także informacji o poszczególnych jego uczestnikach. Celowi temu służy m.in. pomiar s.p., pozwalający uzyskać dane na temat wielkości siły danego państwa oraz jego potencjalnych sojuszników i przeciwników. Ułatwia to porównanie własnych możliwości z innymi aktorami systemu międzynarodowego, z którymi państwo współpracuje, rywalizuje i walczy. Pomiar s.p. i jej poszczególnych składników jest częścią oceny strategicznej w zakresie zewnętrznych uwarunkowań funkcjonowania państwa, pozwalającej formułować dążenia jego polityki zagranicznej. Do pomiaru s.p. skonstruowano liczne modele, które służą celom poznawczo-porównawczym i informacyjno-decyzyjnym, uwypuklające poszczególne elementy s.p.

Badając s.p. należy mieć na uwadze jej względność, sytuacyjność i wielowymiarowość. Powinna być ona oceniana w określonej sytuacji w relacji do innego państwa (lub państw), ponieważ ma charakter względny, a nie absolutny. W analizie należy uwzględniać wszystkie jej elementy, błędem jest ocena z perspektywy tylko jednego jej składnika. Problem porównywalności i użyteczności pomiaru s.p. narasta, gdy uwzględni się w nim → aktorów niepaństwowych i ponadnarodowych. Trudności wynikają głównie z nowych uwarunkowań czynników s.p. i zróżnicowanych reakcji podmiotów niepaństwowych na poszczególne elementy s.p., np. korporacji transnarodowych na czynnik ekonomiczny.

W określaniu i wykorzystaniu s.p. należy także uwzględniać jej potencjalny i rzeczywisty (właściwy) charakter, czyli zdolność działania i konkretne działanie. O s.p. świadczy umiejętność konwersji potęgi potencjalnej na operacyjną, na co wpływają przede wszystkim czynniki polityczny i psychologiczny (efektywność rządu, jedność narodowa itd.). Równie istotne staje się uwzględnianie dynamiki s.p., która jest szczególnie odczuwalna w sferze militarnej na skutek implementacji osiągnięć naukowo-technicznych.

Z dynamiką s.p. wiążą się pojęcia reputacji potęgi i potęgi rzeczywistej albo, inaczej ujmując, potęgi subiektywnej (postrzeganej) i obiektywnej, opartej na wskaźnikach. Rzeczywista potęga państwa nie musi odpowiadać reputacji, jaką pod tym względem ono ma (np. Francja w 1940 r. cieszyła się reputacją mocarstwa, a w rzeczywistości była zdolna tylko do krótkotrwałego przeciwstawienia się niemieckiej agresji).

W teorii stosunków międzynarodowych podkreśla się, że nie wystarczy dysponować siłą, lecz trzeba ją umiejętnie wykorzystywać. Państwa posługują się różnymi technikami, aby przełożyć potencjał siły na siłę efektywną. Odbywa się to w sferze prowadzonej polityki, w ramach której wykorzystywane są środki dyplomatyczne, ekonomiczne i militarne (użycie lub groźba użycia siły). W zależności od konkretnej sytuacji państwo może stosować poszczególne środki sekwencyjnie bądź użyć ich równocześnie. [Lech Chojnowski]

Literatura: L. Chojnowski, Bezpieczeństwo narodowe. Studium teoretyczne, Słupsk 2016 • D. Jablonsky, National Power [w:] The U.S. Army War College Guide To National Security Issues, t. 1: Theory Of War And Strategy, red. J.B. Bartholomees Jr., Carlisle 2010 • H.J. Morgenthau, Polityka między narodami. Walka o potęgę i pokój, Warszawa 2010.