SIŁY ZBROJNE – wyspecjalizowany organ państwa przeznaczony do ochrony i obrony jego interesów przez wykorzystanie go jako czynnika odstraszania przed agresją lub – w razie konieczności – prowadzenia walki zbrojnej aż do osiągnięcia założonego celu politycznego. Jest to definicja najczęściej stosowana w polskiej teorii i praktyce sztabowej; potocznym synonimicznym określeniem jest wojsko – zorganizowana, uzbrojona grupa ludzi, którzy są przygotowani do obrony kraju i walki na wojnie (według słownika języka polskiego). Szczególnym atrybutem sił zbrojnych [s.z.] jest możliwość stosowania przez nie przemocy zbrojnej, zatem ich funkcje i role są postrzegane głównie poprzez najbardziej właściwą im formę działań – walkę zbrojną.

W popularnym odbiorze sens posiadania i funkcjonowania wojska upatrywany jest w kontekście → wojny – przygotowania do niej, prowadzenia działań wojennych, ale też w ogólnej pokojowej funkcji odstraszania militarnego. Wojsko w istocie do połowy XX w. postrzegało się przede wszystkim jako narzędzie wojny, lecz współcześnie zestaw ról, funkcji i (przede wszystkim) zadań s.zb. jest zdecydowanie szerszy. Kluczowe jest właściwe rozpoznanie relacji, jakie zachodzą między polityką i jej narzędziami – zwłaszcza dyplomacją, środkami ekonomicznymi oraz militarnymi. Dyplomacja pozbawiona zaplecza, realnych możliwości stosowania nacisków czy odwoływania się do siły sprowadzać się może – jak pisze Raymond Aron – do „zwykłej perswazji”, a według Johna C. Slessora jest bezsilna. Środki ekonomiczne to instrument w stosunkach międzynarodowych niewątpliwie bardzo skuteczny. Potęga ekonomiczna jest jedną z najistotniejszych składowych → potęgi państwa. Jednak gospodarczy gigant bez siły militarnej może być „politycznym karłem”. Siła militarna ubezpiecza i uwiarygodnia działania dyplomacji; daje też poczucie pewności bezpiecznego rozwoju i spożytkowania gospodarki.

Rola i zadania s.zb. w polityce są różne w różnych stanach państwa, tj. pokoju, kryzysu, wojny. W stanie wojny rola jest oczywista (s.zb. = narzędzie wojenne) i jednoznaczna – pierwszoplanowa, przy tym pozostaje wciąż instrumentem polityki. W stanie kryzysu stosuje się zazwyczaj pośrednie formy wykorzystania s.zb. Są one ważnym elementem w → systemie zarządzania kryzysowego. Ich rola jest zróżnicowana, uwarunkowana charakterem konkretnego kryzysu, a najważniejsza w kryzysach polityczno-militarnych. W zależności od charakteru kryzysu s.zb. mogą być traktowane jako narzędzie służące zastosowaniu przemocy bądź jako organizacja służąca niesieniu pomocy. Współcześnie normą jest użycie wojska do pomocy w ratowaniu życia, zdrowia i mienia ludności; do działań w sytuacjach wyjątkowych spowodowanych katastrofami, klęskami żywiołowymi.

W czasie pokoju od zawsze s.zb. skupione są na przygotowaniu i utrzymywaniu gotowości „na wypadek wojny”, a ich rola stricte militarna polega na uwiarygodnianiu odstraszania (także zastraszania).

Funkcje i role s.zb. są pochodną funkcji państwa; w uproszczonej klasyfikacji opartej na kryterium zasięgu przestrzennego wyodrębnia się: funkcję zewnętrzną – zapewnianie → bezpieczeństwa militarnego, wspieranie (uwiarygodnianie) polityki zagranicznej państwa; funkcję wewnętrzną – głównie osiąganie i utrzymanie ładu społecznego, poprzez kilka funkcji szczegółowych, kierunków działalności władzy państwowej (m.in. w zakresie → porządku publicznego, → bezpieczeństwa wewnętrznego). S.z. w wypełnianiu funkcji wewnętrznej mogą być używane do wspierania społeczeństwa i administracji publicznej w sytuacjach kryzysowych. Wojsko jest wykorzystywane podczas poważnych niepokojów, zamieszek (politycznych czy etnicznych), których opanowanie przekracza możliwości policji. W państwach demokratycznych odbywa się to sporadycznie, natomiast często w reżimach autorytarnych, gdzie wykorzystuje się s.zb. na użytek polityki wewnętrznej.

Historia wojen i wojskowości odnotowuje wiele modeli, wiele typów s.zb. Od XV w. w Europie występowały cztery charakterystyczne typy armii: najemne (typowe dla państw feudalnych); stałe (w monarchiach absolutnych); masowe armie narodowe (XIX‒XX w.); armie okresu przejściowego (współczesność). Współcześnie (wciąż jeszcze w okresie przejściowym) aktualność zachowuje podział na trzy podstawowe typy: regularne armie z poboru, armie zawodowe oraz armie typu milicyjnego. W rzeczywistości często trudno obecnie zakwalifikować daną armię bez zastrzeżeń do któregoś z modeli; większość przechodziła na przełomie XX i XXI w. dynamiczne przemiany. Zasadniczo s.zb. państw rozwiniętych odeszły bądź odchodzą od modelu armii z poboru. Zreformowane, sprofesjonalizowane wojska są zdecydowanie mniej liczne. Zawodowe były armie najemne [→ najemnictwo] – współcześnie ten model nie istnieje, pomijając jego relikty (Legia Cudzoziemska, formacje Gurków). Żywy pozostaje problem tzw. nowego najemnictwa w postaci → prywatnych kompanii militarnych. Jedyną w Europie armią typu milicyjnego, opartą na powszechnym obowiązku powinności obronnych, szkoleń wojskowych, powoływaniu pod broń obywateli na okres wojny lub zagrożenia państwa, jest armia szwajcarska.

Prawidłowością występującą w większości s.zb. jest ich podział na dwa komponenty: wojska operacyjne oraz wojska obrony terytorialnej. Wojska operacyjne stanowią zasadniczą część s.zb. przeznaczoną do prowadzenie głównych działań bojowych, są przeznaczone zarówno do działań na terytorium macierzystego państwa, jak i poza nim. Cechuje je duża mobilność, elastyczność i terytorialność w zakresie formowania, dyslokacji, rozwinięcia mobilizacyjnego, zaopatrywania i użycia operacyjnego. Określa się je też jako regularne, stałe, polowe. → Wojska obrony terytorialnej to część s.zb. przewidziana do realizacji zadań obronnych określonych obszarów na terytorium kraju. Stanowią je jednostki formowane z miejscowych zasobów i rezerw osobowych, przeznaczone do prowadzenie regularnych i nieregularnych działań bojowych w rejonach ich odpowiedzialności, do wsparcia wojsk operacyjnych, udzielania pomocy ludności cywilnej w akcjach ratunkowych.

We wszystkich armiach świata przyjmuje się klasyczny, pierwotny podział na → rodzaje s.zb.: → wojska lądowe, → siły morskie, → siły powietrzne (wyodrębnione w XX w.). W wielu krajach ze względu na wyjątkowo ważne funkcje, role i możliwości wyróżnia się kolejne rodzaje wojsk: strategiczne wojska rakietowe, wojska kosmiczne, wojska powietrznodesantowe, piechotę morską, → wojska specjalne. Rangę rodzaju s.zb. w niektórych państwach mają też wojska obrony terytorialnej, gwardie narodowe, obrony powietrznej, obrony wybrzeża. Każdy z rodzajów s.zb. ma swoje dowództwa i sztaby zdolne do przygotowania i przeprowadzenia samodzielnej operacji. Ze względu na specyfikę przeznaczenia, zasad działania, podstawowego uzbrojenia i wyposażenia oraz organizacji wyróżnia się w każdym rodzaju s.zb. rodzaje wojsk i służb. W wojskach lądowych m.in.: zmechanizowane i pancerne, rakietowe i artylerii, obrony przeciwlotniczej, inżynieryjne, chemiczne, rozpoznania, łączności i informatyki, logistyki. W siłach morskich m.in.: okrętów nawodnych, okrętów podwodnych, lotnictwa morskiego, sił brzegowych. W siłach powietrznych m.in.: lotnictwa bombowego, lotnictwa myśliwskiego; obrony powietrznej, radiotechniczne. W strukturach wojskowych wyróżnia się ponadto służby, m.in. wywiadu, kontrwywiadu, zdrowia.

S.zb. to organizacja o złożonej, silnie zhierarchizowanej strukturze, rozbudowanym systemie dowodzenia na trzech poziomach: strategicznym, operacyjnym i taktycznym. Strategiczny poziom dowodzenia jest domeną sztabu generalnego; niekiedy łącznie z naczelnym dowództwem. Szczebel operacyjny w państwach średniej wielkości stanowią dowództwa rodzajów s.zb., operacji połączonych, związków operacyjnych (korpusów, flotylli). Szczebel taktyczny to domena związków taktycznych (dywizji, brygad, zespołu okrętów), oddziałów (pułków, batalionów) i pododdziałów (kompanii, baterii, eskadr, kluczy, plutonów, działonów). [→ Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej] [Bolesław Balcerowicz]

Literatura: B. Balcerowicz, Siły zbrojne w stanie pokoju, kryzysu, wojny, Warszawa 2010 • G. Sobolewski, Siły Zbrojne RP w zarządzaniu kryzysowym, Warszawa, 2013 • Z. Trejnis, Siły zbrojne w państwie demokratycznym i autorytarnym, Toruń 1997.