SOCJOLOGIA WOJNY – subdyscyplina socjologii zajmująca się badaniem społecznych źródeł, funkcji i następstw wojen, polityczno-społecznego wymiaru wojny. → Wojna z perspektywy socjologicznej jest definiowana jako bardzo skomplikowana i dynamiczna forma społecznego konfliktu i dlatego wymaga wykorzystania socjologicznych narzędzi do jej opisu, wyjaśniania i rozumienia. Socjologia wojny [soc.w.] skupia się głównie na makropoziomowych wzorach jej prowadzenia, włączając w to zaangażowanie społeczeństw w działania wojenne. Jest silnie powiązana z → socjologią wojska, która koncentruje się na organizacji i funkcjonowaniu sił zbrojnych, ze szczególnym uwzględnieniem personelu wojska i cywilno-wojskowych relacji. David Segal uważa, że tym, co łączy te dwie subdyscypliny socjologii, jest założenie, że aby zrozumieć wojnę konieczne jest zrozumienie tego, kto walczy. Soc.w. łączy się także z historią wojska i wojen, historią myśli społecznej, antropologią, naukami politycznymi i międzynarodowymi stosunkami społecznymi. Pod względem podejścia badawczego najsilniej jest osadzona w metodzie historyczno-porównawczej.

Wojny były i pozostają zjawiskiem społeczno-kulturowym towarzyszącym człowiekowi od zarania dziejów, obecnym we wszystkich epokach historycznych i we wszystkich cywilizacjach. Emil Durkheim (1858‒1917) jest uważany za największego pacyfistę spośród ojców założycieli socjologii. W ewolucyjnym funkcjonalizmie Durkheima ludzkie istoty generalnie skłaniają się ku porozumieniu, życie społeczne jest w przeważającej mierze oparte na zgodzie, a społeczne konflikty są wyjątkiem raczej niż zasadą. Zatem wojna to aberracja społeczna, historyczny relikt przeznaczony do tego, aby zniknąć, ponieważ przemysłowy i techniczny rozwój wymaga pokoju i sprzyja mu. Natomiast przemoc należy do świata przednowoczesnej epoki agrarnej i nie ma dla niej żadnego miejsca w nowoczesnym ładzie społecznym.

Teoria społeczna Maxa Webera (1864‒1920) mocno podkreśla represyjny charakter życia politycznego. Weber nie tylko łączył władzę z przemocą, a współczesne mu państwo z fizyczną siłą, lecz także postrzegał społeczne relacje przez pryzmat przemocy. W ujęciu Webera przemoc ma materialne i idealne pochodzenie. Czynnik irracjonalności jest często rozstrzygający na polu bitwy. Według Webera geneza kapitalizmu i dominująca na Zachodzie instrumentalna racjonalność są powiązane z multipolarnością europejskich militarystycznych państw feudalnych. Jego kluczowe pojęcia, takie jak racjonalność (instrumentalna), biurokracja i kulturowy prestiż, mają silnie militarystyczne zabarwienie. Wojna jako zrealizowana groźba siły jest według Webera w stanie tworzyć we współczesnej politycznej społeczności patos i poczucie wspólnotowości i tym samym zachęcać walczących do poświęcenia. Ponadto wojna pokonuje wszystkie bariery naturalnie dane grupom, co czyni z niej zjawisko masowe. Jako zorganizowana agresywna działalność społeczna głęboko wpływa na indywidualny i zbiorowy sens myślenia, ponieważ żołnierze stają w obliczu stałego zagrożenia śmiercią. Pomimo swojego niszczącego działania wojna stwarza warunki do indywidualnego i zbiorowego poświęcenia i w ten sposób zwiększa znaczenie życia społecznego. Dla Webera wojna jest także ważnym źródłem przemian społecznych i jest mocno powiązana z pojęciem prestiżu, ponieważ każda zwycięska wojna podnosi kulturowy prestiż państwa.

Według Ludwika Gumplowicza (1838‒1909) grupy są kluczowymi inicjatorkami społecznego działania, a ludzie trzymają się razem dzięki silnemu poczuciu wewnątrzgrupowej solidarności zakorzenionej w kulturowym podobieństwie i wspólnym działaniu, czyli w procesie, który określił jako syngenizm. Syngenizm ogniskuje się na roli kulturowo kształtowanej solidarności grupowej w mobilizowaniu i usprawiedliwianiu czynów wojennych i bohaterskiej agresywności, która wskazuje, że gotowość do narażenia się na zagrożenie w walce na rzecz grupy stanowi wyraz najwyższej moralności grupowej. Współczesne badania socjologiczne, historyczne i psychologiczne nad zachowaniem żołnierzy na polu bitwy potwierdzają użyteczność takiego modelu wyjaśniania ich zachowań, ponieważ np. solidarność małych grup – bardziej niż silne ideologiczne zobowiązania albo własne korzyści – stanowi decydujący czynnik w mobilizowaniu żołnierzy do walki. Co więcej, to najwyraźniej potwierdza argument Gumplowicza, że solidarność poziomu mikro i syngeniczna wartość społecznych stosunków są fundamentami połączonych działań zbiorowych. Również empirycznie potwierdzony jest pogląd, że sytuacja wojny zwiększa międzygrupową moralność, wskutek czego w sytuacjach bojowych większość żołnierzy zaczyna postrzegać swoje drużyny, plutony, kompanie czy pułki w kontekście silnych więzi społecznych. Pomimo oczywistej złożoności nowoczesnych społeczeństw i państw, Gumplowicz utrzymywał, że „walka ras”, czyli grup, działa zasadniczo na takich samych zasadach w całej historii i zachowuje swoją aktualność. Postęp, czy też rozwój ludzkiej cywilizacji, jest związany z wojną, ponieważ kultura, sztuka i nauka rozwijają się dzięki zakończonym powodzeniem podbojom terytorialnym. Zwycięstwa w wojnie stwarzają nową arystokratyczną klasę próżniaczą, która zamienia pokonanych wojowników w robotników.

Współczesny socjolog Siniša Malešević skupia się na dwóch czynnikach sprawczych w tworzeniu społecznych warunków dla masowej partycypacji w wojnie: społecznej organizacji oraz ideologii. Głównym argumentem za taką tezą jest to, że społeczna organizacja i proces ideologizacji często stymulują ludzką aktywność w kierunku przemocy i zabijania. Każda długotrwała zbiorowa przemoc, szczególnie taki konflikt jak wojna, wiąże się z dwoma składnikami niezbędnymi do jej zaistnienia i trwania: z organizacyjną zdolnością i ideologią legitymizującą przemoc. Zastosowanie przemocy na masową skalę wymaga więc wysoce rozwiniętych organizacyjnych mechanizmów społecznej kontroli oraz dobrze wyartykułowanych i instytucjonalnie zakorzenionych doktryn zdolnych do ideologicznego usprawiedliwiania takiego działania.

Amerykański twórca teorii konfliktu społecznego Randall Collins, przedstawiciel neofunkcjonalizmu, uważa, że gdyby nie istniało dobre społeczne zorganizowanie, nie byłaby możliwa szeroka partycypacja w działaniach wojennych. Zatem współcześnie, zamiast interpretowania wojny i innych form zorganizowanej przemocy w kategoriach biologicznych, kulturalnych, indywidualistycznych czy racjonalności zbiorowej, uwaga powinna być przesunięta w kierunku roli biurokratycznej organizacji i ideologii. Należy przeto analizować związki pomiędzy wojną i przemocą a społeczeństwem przez pryzmat dwóch historycznych procesów: biurokratyzacji przymusu oraz masowej ideologizacji za pomocą mass mediów. Mogą one stanowić użyteczne nadrzędzie w wyjaśnianiu dramatycznego wzrostu zorganizowanej przemocy w erze późnej nowoczesności.

Druga połowa XX w. najwyraźniej dowodzi, że przemoc zbiorowa i wojna nie zniknęły. → Zimna wojna wywoływała liczne konflikty na peryferiach rywalizacji dwóch supermocarstw, czyli na ogół wśród państw tzw. trzeciego świata. Wywołana jej zakończeniem nadzieja, że nastanie epoka „pokojowej dywidendy”, okazała się złudna, nastąpiła bowiem szybka proliferacja zbiorowej przemocy na całym świecie. Wiek XXI od samego początku cechuje gwałtowny wzrost zorganizowanej przemocy. Wojna i przemoc pozostają nieodłącznymi elementami ludzkiego doświadczenia i jako takie wymagają poważnego podejścia badawczego, zwłaszcza socjologicznego. Do niedawna jednak współczesna socjologia zasadniczo przejawiała tendencję do ignorowania wojny i zbiorowej przemocy. Znaczna część współczesnych socjologów, wciąż kierowana zdecydowanie normatywnymi uprzedzeniami odziedziczonymi w spadku po dwóch wojnach światowych, łączy kategoryczne odrzucenie wojny i przemocy z rażącym lekceważeniem jej obecności. Jednakże wiele albo nawet większość z pojęć, teorii i modeli wyjaśniania rozwiniętych przez teoretyków klasycznej socjologii wojny może być zastosowana w analizie współczesnych form agresywnych konfliktów i wojen.
[Adam Kołodziejczyk]

Literatura: R. Collins, Violence: A Micro-Sociological Theory, Princeton 2008 • K. Holsti, Peace and War: Armed Conflicts and International Order (1648-1989), Cambridge 1991 • S. Malešević, The Sociology of War and Violence, Cambridge 2010.