SOCJOLOGIA WOJSKA – subdyscyplina socjologii, analizuje siły zbrojne jako grupę społeczną i organizację, a także zależności między społeczeństwem i wojskiem. Za początek ekstensywnych empirycznych badań socjologicznych nad wojskiem uważany jest moment przystąpienia USA do drugiej wojny światowej. Badania w US Army realizował duży zespół specjalistów, głównie socjologów, antropologów i psychologów społecznych pod kierownictwem Samuela A. Stouffera. Armia amerykańska czasu wojny (w okresie największej mobilizacji 12,3 mln żołnierzy) stanowiła wielką zbiorowość, co rodziło wiele problemów, w których rozwiązaniu miał pomóc Troop Attitude Research Program (wyniki opublikowane zostały po wojnie w czterech tomach The American Soldier). Po drugiej wojnie światowej w socjologii amerykańskiej, najbardziej zaawansowanej w tym zakresie badawczym, funkcjonowały dwie szkoły, które dały początek kontrastującym modelom badań w socjologii wojska, reprezentowanym przez wybitnych socjologów amerykańskich: Samuela Huntingtona i Morrisa Janowitza. Przeciwstawność tych koncepcji teoretycznych, z których pierwsza oparta jest na dywergencji, druga zaś na konwergencji, zanikła w ramach szerszego modelu analiz i badań stosunków cywilno-wojskowych, tj. w modelu dywergencyjno-konwergencyjnym (Giuseppe Caforio). Model ten jest współcześnie stosowany nie tylko w badaniu relacji wojsko‒społeczeństwo (Peter D. Fever i Richard H. Kohn, Jürgen Kuhlman, Jean Callaghan, Adam Kołodziejczyk), ale także w badaniach pewnych kluczowych dziedzin życia społecznego i wojskowego, jak np. kultura, rodzina, zawód (Caforio, Marina Nuciari, Mady W. Segal).

W najnowszych badaniach relacji społeczeństwa i wojska chodzi nie tylko o zdiagnozowanie różnic między nimi, ale przede wszystkim o określenie wielkości luki w nastawieniu wojskowych i cywili do kluczowych spraw społecznych i konsekwencji różnych wymiarów tej luki (czy jej braku) dla bezpieczeństwa życia zbiorowego (Fever, Kohn). Konwergencja przeważa w rozwiniętych krajach zachodniego kręgu cywilizacyjno-kulturowego, co potwierdza zaobserwowaną przez Janowitza tendencję upodabniania się sił zbrojnych coraz bardziej do społeczeństwa cywilnego. Dywergencja natomiast przeważa w krajach niżej rozwiniętych pod względem ekonomicznym i polega niekiedy na całkowitym zamykaniu się sił zbrojnych we własnych ramach, tworzeniu zamkniętego podsystemu społecznego (Jerzy J. Wiatr).

Nowe misje wojska to kierunek badań wyraźnie wyodrębniony we współczesnej literaturze z zakresu socjologii wojska (Caforio i in.), który wiąże się z rolą wojska w międzynarodowych stosunkach politycznych (Wiatr). Trzeba podkreślić, że ta rola i misje wojska zmieniały się wraz z tym, jak zmieniało się międzynarodowe środowisko bezpieczeństwa. Koniec → zimnej wojny zwiększył znaczenie wojska w międzynarodowych stosunkach społecznych, co wiązało się ze wzrostem znaczenia kolektywnych systemów bezpieczeństwa i międzynarodowych organizacji militarnych, zwłaszcza NATO. Potwierdziło to hipotezę Janowitza wynikającą z analizy cech ówczesnego wojska, że będzie ono w coraz większym zakresie pełniło funkcję międzynarodowych sił policyjnych. Socjologowie wojska podjęli ponadnarodowe badania porównawcze nad przygotowaniem oficerów do misji, weryfikując m.in. istniejące narodowe programy edukacji i szkolenia pod kątem ich użyteczności dla tego typu międzynarodowych operacji (Caforio i in.). Współcześnie skierowanie wojska do misji poza granicami kraju stawia na porządku dziennym ważną kwestię kulturowej interoperacyjności niezbędnej dla zapewnienia efektywnej współpracy. Kwestia ta wiąże się z efektywnością działania wielonarodowych kontyngentów. Problematyka misji pokojowych czy stabilizacyjnych, wielonarodowych jednostek i kontyngentów wojskowych to nowy i ważny kierunek badań socjologów wojska, w którym polscy socjologowie mają też swój udział (Caforio, Sven Gareis, Ulrich vom Hagen, Per Bach, Torben Andreasen, Ivan Doulgerof, Adam Kołodziejczyk, Mariusz Wachowicz, Aneta Baranowska). Umiędzynarodowienie wojska jest procesem obejmującym coraz większą liczbę międzynarodowych operacji wojskowych oraz, co warte podkreślenia, powoływanie do istnienia międzynarodowych jednostek organizacyjnych różnych szczebli: korpusów, brygad, batalionów. Te wielonarodowe struktury organizacyjne także są przedmiotem badań socjologów wojska.

Od drugiej wojny światowej datuje się proces profesjonalizacji armii, coraz więcej jest funkcji, których wykonywanie wymaga specjalistycznego wykształcenia, muszą więc być powierzane zawodowcom. Na tym tle zaistniała w latach 90., zwanych dekadą „dywidendy pokoju”, tendencja do zastępowania sił zbrojnych opartych na powszechnym obowiązku służby siłami zawodowymi złożonymi w całości z ochotników, wybierających wojsko jako karierę zawodową. Proces profesjonalizacji wojska jest przedmiotem wielu rozległych badań w Europie w wymiarze komparatystycznym (Caforio i in.), także badań w Polsce (Stanisław Jarmoszko, Jan Maciejewski, Włodzimierz Chojnacki). Kolejna sfera badań pod koniec XX w. dotyczy szerszego dostępu do zawodu wojskowego, w tym do zawodu oficera, także dla kobiet (Nuciari, Anna Dębska, Beata Czuba).

Armia jest jedną z najstarszych zorganizowanych grup i organizacji społecznych. Zasadniczo wojsko charakteryzuje się cechami, które spotykamy również w innych organizacjach, ale w stopniu częstokroć spotęgowanym. Cechy te zmieniają się wraz ze zmianą warunków społeczno-historycznych, zwłaszcza zaś cywilizacyjnych, ustrojowych i kulturowych. Wojsko skupia na sobie uwagę przedstawicieli nauk społecznych także z tego względu, iż stanowi modelowy przykład formalnej organizacji społecznej. Specyficzne cechy wojska są ważnymi, ale nie jedynymi aspektami kultury przypisywanymi organizacjom wojskowym przez wielu znawców przedmiotu (Don M. Snider). Stanowią one dogodny punkt wyjścia do badań kultury organizacyjnej współczesnego wojska w związku ze zmianami globalnymi oraz zmianami zaistniałymi po załamaniu się bipolarności świata (Philippe Manigart, Donna Winslow). Podejmowane są także problemy związane ze zmianą rozmiaru (wielkości) i kształtu armii (Karl Haltiner), problemy restrukturyzacji i konwersji wojska (Manigart, Ljubica Jeluśic), wpływu technologii na organizację i siłę wojska (Rene Moelker).

W Polsce i w niektórych innych krajach pokomunistycznych badane były różne aspekty wpływu zmian ustrojowych na procesy zachodzące w siłach zbrojnych (Kołodziejczyk, Zenon Trejnis, Jarmoszko).

Wojsko jako organizacja ma, jak się współcześnie sądzi, janusowe oblicze. Z jednej bowiem strony funkcjonuje w warunkach pokoju jako organizacja biurokratyczna, „zimna”, z drugiej zaś przygotowywana jest do wojny – w myśl zasady si vis pacem para bellum (jeśli chcesz pokoju, przygotuj się do wojny) – kiedy to ma funkcjonować jako organizacja w działaniu, a więc „gorąca”. Tak określony janusowy charakter wojska i kierunek badań nad organizacją militarną w socjologii wojska (James G. Hunt, R.I. Philips, Joseph Soeters, Winslow, Alice Weibull) jest, po części, nawiązaniem do biurokratycznej perspektywy Maxa Webera.

Współczesne wojskowe organizacje to organizacje o wysokiej niezawodności albo, inaczej mówiąc, dyspozycyjne grupy zorganizowane, które jednak, co wykazują badania, bardziej niż w przeszłości są uzależnione od politycznych wpływów oraz coraz bardziej niepewne swojej strategii, legitymacji, efektywności i operacyjnych stylów działania. [Adam Kołodziejczyk]

Literatura: Cywile a wojskowi. Bezpieczeństwo i promocja wojska w odbiorze społecznym, red. A. Kołodziejczyk, W. Nowosielski, Toruń 2006 • Handbook of the Sociology of the Military, red. G. Caforio, Pisa 2006 • Soldier and Civilians. The Civil-Military Gap and American National Security, red. P.D Feaver, R.H. Kohn, Cambridge, Mass. – London 2001.