SOJUSZ POLITYCZNO-MILITARNY – według najprostszej definicji Arnolda Wolfersa jest to przyrzeczenie (obietnica) wzajemnej pomocy militarnej między dwoma lub więcej suwerennymi państwami. Z kolei Radovan Vukadinović definiuje sojusz [soj.] jako układ o połączeniu dwóch lub większej liczby państw w celu wzmocnienia mocy obronnej każdego z nich przeciwko zbrojnej napaści z zewnątrz lub też w celu przygotowania napaści na jakieś państwo trzecie. Według International Military and Defense Encyclopedia (1993) soj. to: 1. długoterminowa polityczna relacja (stosunek między dwoma lub więcej narodami) zawiązany w celu poprawy ich bezpieczeństwa przez agregację siły państw; 2. traktat wiążący dwa lub więcej niepodległe państwa przyrzeczeniem przyjścia jedno drugiemu z pomocą zbrojną w okolicznościach wyspecyfikowanych w traktacie (→ casus foederis). Klasyczne definicje zawierają jedną istotną restrykcję dotyczącą podmiotów soj. – mogą być nimi tylko państwa suwerenne; pozostawiają natomiast otwartą formę pomocy.
Tworzenie koalicji, wchodzenie w soj., zawiązywanie aliansów i przymierzy to najstarsze metody polityki, polityki zagranicznej, to także historycznie najdawniejsze formy organizacji sceny międzynarodowej i współpracy państw. Za ich pośrednictwem państwa wzmacniały swoje możliwości, zapewniały ochronę swoich interesów. Te szczególne związki można nazwać ważnymi komórkami ładu międzynarodowego o różnym i zmiennym zakresie celów, rozległości, spójności i trwałości. Od najdawniejszych czasów praktykowano tworzenie koalicji i zawieranie soj. na czas wojen. To kanon sztuki wojennej zapisany w starochińskich dziełach; kanon sztuki nowożytnej. Nie kwestionując użyteczności analitycznej i poznawczej przytoczonych powyżej definicji, trzeba zauważyć, że ich pojemność w stosunku do współczesnych soj. nie jest wystarczająca, gdyż są one często platformą stałej współpracy politycznej i militarnej mającej na celu wzrost możliwości militarnych ich członków i potwierdzenie wiarygodności odstraszania (powstrzymywania) [→ odstraszanie militarne]. We współczesnych soj. kooperacja między ich uczestnikami obejmuje wiele dziedzin, takich jak: wzajemna pomoc w wyposażaniu i przygotowywaniu sił zbrojnych, współpraca przemysłu obronnego, tworzenie wspólnej infrastruktury obronnej, wspólne elementy planowania strategicznego i operacyjnego, wspólne ćwiczenia itp.
Modyfikując nieco definicję Vukadinovicia, można przyjąć, że celem soj. jest wzmocnienie potęgi każdego z tworzących go państw, które zakładają, że ich możliwości są zbyt małe, by samodzielnie osiągnąć pomyślne rozstrzygnięcie w konfrontacji z jakimś niebezpieczeństwem. Celem soj. według International Military and Defense Encyclopedia jest jednoczenie możliwości państw narodowych zasadniczo po to, by zachować, wzmocnić lub kreować silną pozycję w dyplomacji lub wojnie. Wyróżnia się przy tym cztery cele szczegółowe: zwycięstwo w wojnie, ochronę przed atakiem, wpływ na system międzynarodowy, projekcję siły. Wyróżnia się też trzy główne funkcje soj.: kształtowanie i utrzymywanie równowagi sił, stabilizację środowiska międzynarodowego, integrację wewnątrz soj. Szczegółowymi funkcjami soj. o charakterze obronnym są odstraszanie i powstrzymywanie. Za najistotniejszą funkcję soj. – zarówno tych dawnych, jak i współczesnych – należy uznać solidarne osiąganie określonych wspólnych lub komplementarnych celów politycznych (Herbert Dinnerstein).
U podstaw tworzenia soj. leżą trzy zasadnicze warunki: 1. przekonanie, że państwo nie jest w stanie samodzielnie stawić czoła wyzwaniom i zagrożeniom wypływającym z niekorzystnych układów międzynarodowych, a dzięki zawarciu soj. uzyska taką szansę lub utrwali korzystny status quo; 2. wzajemne ciążenie ku sobie potencjalnych sojuszników – pokrewność celów bądź zbieżność interesów; 3. dostateczny stopień współzależności i kompatybilności politycznej, kulturowej, wojskowej. Doświadczenia historyczne wskazują, że najważniejszym impulsem, przesłanką urastającą do rangi zasady tworzenia soj. obronnych było wyraźne i powszechnie odczuwalne zagrożenie ze strony konkretnego przeciwnika, konkretnego państwa lub grupy państw. Motywacją pierwotną i podstawową soj. (i koalicji) była konieczność odpowiedzi na wyzwanie/zagrożenie, głównie militarne, które mogłoby zakłócić istniejący stan rzeczy, funkcjonowanie państwa. To wyraźne wyzwanie/zagrożenie stanowiło z reguły o trwałości soj. Im mniejsze odczuwalne zagrożenie, tym luźniejszy stawał się związek między sojusznikami.
Soj. zawierany wobec wyzwań/zagrożeń może sam stać się wyzwaniem czy wręcz zagrożeniem dla innych. Było to powodowane trwającym przez wieki swoistym kontredansem soj. i kontrsojuszy, które się wzajemnie uzasadniały i stymulowały.
W literaturze przedmiotu wyróżnia się następujące typy soj.: bilateralne lub multilateralne; permanentne lub tymczasowe; wzajemne lub jednostronne; otwarte lub limitowane; równoprawne lub nierównoprawne; ofensywne lub defensywne; formalne lub nieformalne; z jednoznacznie określonym celem lub bez wyraźnej formuły celów; między stronami o zbliżonych interesach lub o interesach komplementarnych; zawarte de iure, de facto lub pozorne itd. Bolesław Balcerowicz w swoich opracowaniach zorientowanych na identyfikację istotnych cech NATO, które miały służyć prognozie tej organizacji, przyjął zestaw 14 kryteriów. Są to: oznaczenie (nieoznaczenie) przeciwnika; liczba państw tworząca soj.; trwałość (okres trwania); rodzaj zobowiązań stron; jednoznaczność celów; stopień podobieństwa interesów członków soj.; wzajemne położenie państw sojuszniczych; otwartość; stopień sformalizowania; ofensywność – defensywność; sposób podejmowania decyzji; struktura wewnętrzna, stopień jej wykształcenia; efektywność.
Nie ma soj. bez zobowiązań. Zobowiązania sojusznicze są wzajemne, tworzą między partnerami układ szczególnych współzależności, obligują państwa strony soj. do określonych zachowań na arenie międzynarodowej. Zobowiązania, wkłady, spodziewane korzyści i ryzyka mają (w różnym stopniu) charakter komplementarny.
W treściach współczesnych soj., traktatów założycielskich, mieszczą się zazwyczaj trzy rodzaje zobowiązań: do przestrzegania określonych norm, standardów zachowań – zobowiązania ideowo-moralne; do podjęcia określonych działań w określonych sytuacjach; do powstrzymywania się od określonych działań. Problemem każdego soj. jest zapewnienie dostatecznych gwarancji wypełnienia zobowiązań. Niezastąpionym gwarantem są oczywiście interesy. By zminimalizować niepewności co do wiarygodności zobowiązań, dąży się do tworzenia siatki współzależności interesów. Stosuje się też wiele zabiegów prawnych i organizacyjnych prowadzących do pożądanego automatyzmu zachowań/działań partnerów w określonych sytuacjach. Służy temu m.in. tworzenie zintegrowanych, wielonarodowych struktur, skoordynowane, a po części wspólne planowanie rozwoju sił zbrojnych, sporządzanie planów na czas kryzysu i wojny, planowanie operacyjne. Te i inne zabiegi ograniczają niepewność co do wywiązania się z zobowiązań. Można osiągnąć pewien stopień automatyzmu reakcji sojuszników, jednak uruchomienie militarnej maszynerii nie może nastąpić bez uprzedniej suwerennej decyzji każdego z uczestników soj. [Bolesław Balcerowicz]
Literatura: B. Balcerowicz, Sojusz a obrona narodowa, Warszawa 2002 • J. Czaputowicz, System czy nieład? Bezpieczeństwo europejskie u progu XXI wieku, Warszawa 1998 • J. Stefanowicz, Ład międzynarodowy: doświadczenie i przyszłość, Warszawa 1996.