STAN NADZWYCZAJNY – reżim prawny wprowadzany w razie wystąpienia szczególnego rodzaju zagrożeń, do usunięcia których zwykłe środki prawne (konstytucyjne i ustawowe) są niewystarczające i które wymagają użycia środków nadzwyczajnych. We współczesnych państwach demokratycznych stany nadzwyczajne [st.nad.] są instytucjami prawa konstytucyjnego. Specyfika reżimu prawnego charakterystycznego dla st.nad. polega na tym, że część obowiązujących regulacji konstytucyjnych i ustawowych zostaje zawieszona, a ich miejsce zajmuje regulacja wyjątkowa, która może polegać na koncentracji władzy w rękach głowy państwa i rządu, ograniczeniu praw i wolności obywateli, zmianach w strukturze i zasadach funkcjonowania organów władzy publicznej oraz zmianach w systemie stanowienia prawa. Ponadto w celu przeciwdziałania zagrożeniom powodującym wprowadzenie st.nad. szczególne kompetencje i uprawnienia mogą być nadane siłom zbrojnym, policji i służbom specjalnym. W Konstytucji RP roz. IX jest poświęcony st.nad, są to: → stan klęski żywiołowej, → stan wyjątkowy, → stan wojenny. → Stan wojny nie jest rodzajem st.nad., o czym świadczy m.in. fakt, iż został uregulowany w innym rozdziale (o sejmie i senacie).

W literaturze na podstawie zapisów konstytucyjnych wyróżnia się następujące zasady ogólne st.nad.: wyjątkowości – odpowiedni st.nad. może być wprowadzony tylko w razie wystąpienia sytuacji szczególnych zagrożeń, jeżeli zwykłe środki konstytucyjne okażą się niewystarczające; proporcjonalności – działania podjęte w wyniku wprowadzenia st.nad. muszą odpowiadać stopniowi zagrożenia; celowości – działania te powinny zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa; ochrony podstaw systemu prawnego – w czasie st.nad. nie mogą być zmienione: Konstytucja, Kodeks wyborczy oraz ustawy o stanach nadzwyczajnych; ochrony organów przedstawicielskich – w czasie st.nad. oraz w ciągu 90 dni po jego zakończeniu nie mogą być: skrócona kadencja sejmu, przeprowadzane referendum ogólnokrajowe, przeprowadzane wybory do sejmu, senatu, organów samorządu terytorialnego oraz wybory prezydenta (a zatem kadencje tych organów ulegają odpowiedniemu przedłużeniu). Wybory do organów samorządu terytorialnego są możliwe tylko tam, gdzie nie został wprowadzony st.nad.

Uzasadnieniem wprowadzenia st.nad. są zagrożenia szczególne – godzą w to, co najważniejsze, jak → bezpieczeństwo państwa, jego niepodległość, normalne funkcjonowanie instytucji publicznych lub podstawowe interesy społeczeństwa, czyli zagrożenia przekraczające zwykłą miarę, różniące się jakościowo od innych grup zagrożeń. O szczególnym charakterze zagrożeń świadczy ponadto niewystarczalność zwykłych środków konstytucyjnych, co jest istotnym warunkiem wprowadzenia st.nad. – nie każde ze szczególnych zagrożeń uzasadnia automatyczne sięganie po st.nad.

W świecie w regulacjach konstytucyjnych i ustawowych stosowane jest różne nazewnictwo st.nad. Przykładowo w prawie RFN wyróżnia się stan wyjątkowy, stan napięcia i stan obrony. W Izraelu w celu zapewnienia obrony państwa, bezpieczeństwa publicznego oraz zaopatrzenia i funkcjonowania podstawowych służb może być wprowadzony stan zagrożenia państwa lub stan wyjątkowy. Prawodawstwo Litwy na wypadek zagrożenia integralności terytorialnej państwa, agresji lub zagrożenia normalnego funkcjonowania państwa przewiduje wprowadzenie zarządzania bezpośredniego, stanu wyjątkowego lub stanu wojennego. [Katarzyna Śmiałek]

Literatura: K. Prokop, Stany nadzwyczajne w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Białystok 2005 • M.N. Shaw, Prawo międzynarodowe, Warszawa 2008 • W.J. Wołpiuk, Państwo wobec szczególnych zagrożeń, Warszawa 2002.