STAN WOJENNY – rodzaj → stanu nadzwyczajnego; konstytucyjny reżim prawny, który może być wprowadzony w razie zewnętrznego zagrożenia państwa, zbrojnej napaści na terytorium RP lub gdy z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji. Istotą stanów nadzwyczajnych jest odstąpienie od konstytucyjnych zasad sprawowania władzy i podjęcie przewidzianych prawem działań w celu jak najszybszego i jak najbardziej efektywnego usunięcia wewnętrznych i zewnętrznych zagrożeń, które m.in. obejmują ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela oraz zmiany w organizacji funkcjonowania państwa

Przesłanka zewnętrznego zagrożenia państwa nie jest ściśle sprecyzowana prawnie, z samej istoty stanu wojennego [st.woj.] wynika, że zagrożenie to powinno mieć charakter militarny. Przyjmuje się, że źródło zagrożeń musi znajdować się poza granicami państwa, mieć charakter obiektywny i być niezależne od władz państwa. Zbrojna napaść na terytorium państwa jest przesłanką bardziej precyzyjną, gdyż można i należy ją interpretować na tle prawa międzynarodowego (zwłaszcza art. 51 Karty NZ). Podstawą do wzajemnej pomocy przeciwko agresji jest zobowiązanie sojusznicze wynikające z umowy międzynarodowej (np. art. 5 Traktatu Północnoatlantyckiego). Zgodnie z Konstytucją RP prezydent RP na wniosek rady ministrów może wprowadzić stan wojenny na części albo na całym terytorium państwa w razie zewnętrznego zagrożenia państwa, zbrojnej napaści na terytorium RP lub gdy z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji.

Wprowadzenie st.woj. stwarza państwu możliwość realizacji niezbędnych przedsięwzięć obronnych bez dokonywania zmian w zakresie stosunków zewnętrznych. St.woj. jest jedynym, który umożliwia skorzystanie z nadzwyczajnego trybu wydawania aktów prawnych – rozporządzeń z mocą ustawy. St.woj. umożliwia znaczne (najszersze spośród stanów nadzwyczajnych) ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela. Ich skalę wyznacza klauzula limitacyjna negatywna, zgodnie z którą w st.woj. bezwzględnie zakazane jest ograniczanie nielicznych tylko wolności i praw; zakaz ten dotyczy: godności człowieka, obywatelstwa, ochrony życia, humanitarnego traktowania, ponoszenia odpowiedzialności karnej, dostępu do sądu, dóbr osobistych, sumienia i religii, petycji oraz rodziny i dziecka. Lista ta stwarza minimalną gwarancję ochrony praw jednostki, zgodną z wymaganiami prawa międzynarodowego (Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności; Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych).

Funkcjonowanie państwa w czasie st.woj., zakres ograniczeń, funkcje SZ RP określa ustawa o stanie wojennym, zgodnie z nią rada ministrów zarządza uruchomienie systemu kierowania obroną państwa oraz przejście na wojenne zasady działania organów władzy publicznej. W st.woj. główna zmiana w organizacji funkcjonowania państwa dotyczy strefy bezpośrednich działań wojennych oraz pozycji SZ RP, które mogą otrzymać określone kompetencje organów władzy publicznej, co oznacza przejęcie zadań instytucji bezpieczeństwa (np. Policji) oraz administracji cywilnej (np. samorządowej).

St.woj. należy odróżniać od → stanu wojny, który odnosi się do międzynarodowych stosunków RP i nie powoduje co do zasady bezpośrednich zmian w prawie wewnętrznym. Podczas gdy st.woj. ma przeciwdziałać zagrożeniu ukierunkowanemu na funkcjonowanie państwa, stan wojny jest wprowadzany w celu wywołania określonych skutków na arenie międzynarodowej, a nie wewnątrz państwa. [Katarzyna Śmiałek]

Literatura: Konstytucyjny system władz publicznych, red. P. Chmielnicki, Warszawa 2009 • K. Prokop, Stany nadzwyczajne w konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Białystok 2005 • W.J. Wołpiuk, Państwo wobec szczególnych zagrożeń, Warszawa 2002.